Захад не дапамог, лібералы Расіі прамаўчалі. 160 гадоў таму беларусы ўзняліся на барацьбу з імперыяй — яны прайгралі, але змянілі гісторыю

22 студзеня 2023 у 1674367200
«Зеркало»

Роўна 160 гадоў таму, 22 студзеня 1863 года, пачалося антырасійскае паўстанне, якое ахапіла тэрыторыі Польшчы, Беларусі і Літвы. Яно было трэцім па ліку на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай - і, напэўна, самым вядомым для беларусаў. Расказваем пра яго прычыны, ход і наступствы, якія змянілі жыццё ўсіх трох краін і вельмі моцна паўплывалі на іх развіццё.

Раней мы прысвяцілі асобны тэкст лідару гэтага паўстання - нацыянальнаму герою Беларусі Кастусю Каліноўскаму.

У новым тэксце мы будзем закранаць падрабязнасці яго біяграфіі толькі калі яны непасрэдна звязаныя з падзеямі паўстання.

Дзве папярэднія спробы і вецер пераменаў

У канцы ХVIII стагоддзя Рэч Паспалітая (РП, федэрацыя, якая складалася з Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага) была анексаваная суседнімі краінамі. Беларусь і Літва, а пазней і частка Польшчы ўвайшлі ў склад Расіі. З таго часу эліты гэтых земляў марылі пра аднаўленне незалежнасці.

Першая спроба на чале з Тадэвушам Касцюшкам была зробленая ў 1794-м - яшчэ да апошняга падзелу РП. Зрэшты, ужо тады было ясна, што ўсё ідзе да канчатковай ліквідацыі дзяржаўнасці. Пасля паразы паўстанцаў Рэч Паспалітая спыніла існаванне. Пры гэтым культурная і адукацыйная палітыка на далучаных тэрыторыях не моцна змянілася. У пачатку ХІХ стагоддзя была створаная Віленская адукацыйная акруга, якую ўзначаліў польскі патрыёт Адам Чартарыйскі, асабісты сябар расійскага імператара Аляксандра I. За ім асноўнай мовай навучання засталася польская, як было і ў гады РП.

Пасля перамогі Расіі над Напалеонам у складзе імперыі было створанае Царства Польскае, якое атрымала абмежаваную аўтаномію. Яно пераважна ахоплівала землі сучаснай Польшчы і толькі невялікія фрагменты тэрыторыі Літвы, Украіны і Беларусі (частка сучаснага Гродзенскага раёна з пасёлкам Сапоцкін). За наступным імператарам, Мікалаем I, рэжым стаў больш жорсткім. Палякі, якія марылі пра незалежнасць, узнялі новае паўстанне (1830−1831 гадоў), якое таксама скончылася паразай. Пасля гэтага каранацыя расійскіх імператараў у Варшаве як польскіх каралёў было адмененае, асобнае польскае войска і парламент распушчаныя, а само Царства Польскае было абвешчанае арганічнай часткай Расійскай імперыі. На тэрыторыі Беларусі пасля гэтага пачалася маштабная русіфікацыя.

Адсутнасць незалежнасці ці хаця б аўтаноміі не давала магчымасці заваяваным народам самім вырашаць свае пытанні (да прыкладу, у Беларусі не было ніводнага ўніверсітэта, а выкладанне ў школах на беларускай мове было немагчымае). Існаванне ў складзе Расіі тармазіла фармаванне беларускай нацыі - хоць гэты працэс ужо поўным ходам ішоў сярод іншых народаў Еўропы.

Акрамя нацыянальнай была яшчэ адна праблема - аграрная. У Расійскай імперыі па-ранейшаму існавала прыгоннае права, паводле якога сяляне не мелі ўласнай зямлі, належалі памешчыкам і былі вымушаныя выконваць для іх павіннасці. Дадамо, што вялікая частка земляў знаходзілася ў руках багатай шляхты. Такая сітуацыя выглядала абсалютным анахранізмам на фоне Еўропы, дзе ўжо развіваліся капіталістычныя адносіны. Нявырашанасць аграрнага пытання тармазіла развіццё рынкавых адносін у Расійскай імперыі.

Скасаванне прыгоннага права ў 1861 годзе не вырашыла праблему. Сяляне маглі выкупіць частку зямлі (але не раней чым праз дзевяць гадоў, а рэальна тэрміны расцягваліся на нашмат большы час), а да гэтага не лічыліся яе ўладальнікамі. Больш за тое, пакуль не была заключаная выкупная аперацыя, сяляне працягвалі выконваць павіннасці на карысць памешчыкаў і знаходзіліся ў статусе «часоваабавязаных».

Акрамя гэтых праблем нельга забываць і пра агульную атмасферу таго часу. У 1855-м да ўлады прыйшоў імператар Аляксандр II. Задушлівае трыццацігадовае кіраванне яго бацькі завяршылася, што выклікала ў грамадстве выбух надзеяў. Вецер пераменаў насіўся і па еўрапейскім кантыненце. У 1860 годзе італьянскія рэвалюцыянеры на чале з Джузэпэ Гарыбальдзі аб'ядналі большую частку Італіі пры добразычлівым нейтралітэце большасці еўрапейскіх дзяржаваў.

«Чырвоныя» і «белыя»

Падрыхтоўка да паўстання пачалася на мяжы 1850−1860-х гадоў. У кастрычніку 1861-га ў Варшаве была створаная таемная арганізацыя, якая ў наступным годзе атрымала назву Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК). У той жа час у Вільні (сучасны Вільнюс) з'явілася аналагічная канспіратыўная арганізацыя, якая атрымала пазней назву Літоўскі правінцыйны камітэт (ЛПК). Фармальна ён падпарадкоўваўся Варшаве. У 1862-м ЛПК ўзначаліў Кастусь Каліноўскі.

Нагадаем, што ў рэальнасці яго звалі Вікенцій Канстанцін. Імя Кастусь не згадваецца пры яго жыцці ні ў адным гістарычным дакуменце. Толькі ў 1916-м у газеце «Гоман» выйшаў артыкул Вацлава Ластоўскага (у будучыні - аднаго з кіраўнікоў БНР). У ім ён назваў Каліноўскага Касцюком (нібыта менавіта так гучала яго імя ў паперах, якія ў яго захаваліся). Пазней, падчас беларусізацыі 1920-х, Касцюк канчаткова трансфармаваўся ў Кастуся. Фармальна называць Каліноўскага Кастусём няправільна. Але вялікай памылкі тут няма - тым больш што імя, якое прыжылося ў масавай свядомасці, нямоцна адрозніваецца ад арыгінальнага.

Але вернемся да паўстанцаў. Адзінства сярод іх не было, што ў далейшым абумовіла многія паразы. Яшчэ да пачатку паўстання аформіліся два крылы: «белыя» (земляўласнікі і буржуазія) і «чырвоныя» (дробная шляхта, інтэлігенцыя, студэнцтва, гарадскія нізы). Пры гэтым «чырвоныя» падзяляліся на ўмераных і больш радыкальных.

Па нацыянальнім пытанні ўсе яны выступалі за аднаўленне Рэчы Паспалітай. Але «белыя» спадзяваліся дасягнуць гэтай мэты мірным шляхам: маніфестацыямі і перамовамі з урадам пры падтрымцы Англіі і Францыі (незадоўга да апісваных падзей гэтыя краіны нанеслі паразу Расіі ў Крымскай вайне). «Чырвоныя» выступалі за ўзброенае паўстанне.

Калі «белыя» і ўмераныя «чырвоныя» хутчэй выступалі за ўнітарную дзяржаву, то радыкальныя «чырвоныя», у тым ліку Каліноўскі, былі за федэрацыю і прызнавалі права беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў на самавызначэнне. Лідар ЛПК настойваў, каб адносіны з Варшавай будаваліся на раўнапраўі і суверэннасці. Ужо падчас паўстання ён патрабаваў, каб Літоўскі правінцыйны камітэт самастойна выдаткоўваў грашовыя сродкі на патрэбы паўстанцаў.

У аграрным пытанні «белых» у цэлым задавальняла наяўная сітуацыя - нагадаем, што прыгоннае права ўжо скасавалі, сяляне атрымалі асабістую свабоду, але зямля ўсё яшчэ заставалася ў памешчыкаў.

Умераныя «чырвоныя» хацелі прыцягнуць да барацьбы і памешчыкаў, і сялян, але пры гэтым баяліся паўстання з боку апошніх. Таму першым абяцалі захаваць маёнткі, другім - адразу без выкупу перадаць у поўную ўласнасць землі, права на якія яны атрымалі па рэформе 1861 года. Пры гэтым памешчыкам абяцалі кампенсаваць цану гэтых земляў за кошт дзяржавы. Таксама ўмераныя «чырвоныя» выступалі за роўнасць у правах сялян з памешчыкамі і за замену 15-гадовай службы ў войску на трохгадовую, прычым яна мусіла праходзіць у тым краі, адкуль родам быў рэкрут.

Больш радыкальныя «чырвоныя» былі гатовыя пераразмеркаваць паміж сялянамі землі шляхты (зноў жа, Каліноўскі быў сярод іх).

Пачатак паўстання і партызанская барацьба

Выступленне рыхтавалася на вясну 1863 года. Але ўлады, заўважыўшы ажыўленне грамадства, нанеслі ўдар першымі: у студзені было абвешчанае правядзенне рэкруцкага набору ў войска. Туды прызвалі значную частку людзей, якіх падазравалі ў прыналежнасці да таемных арганізацый.

Паўстанцам давялося выступаць непадрыхтаванымі. 22 (10 паводле старога стылю) студзеня 1863 года ЦНК абвясціў сябе Часовым нацыянальным урадам. На пасадзе яго кіраўніка за час паўстання змянілася каля дзясятка чалавек, таму падзеі ў Польшчы звычайна не асацыююцца з нейкім адным прозвішчам. У маніфесце была апублікаваная праграма, якую раней агучвалі ўмераныя «чырвоныя»: захаванне зямлі ў памешчыкаў, перадача сялянам таго, што ім абяцалі пасля скасавання прыгоннага права, і гэтак далей. Акрамя таго, беззямельныя сяляне за ўдзел у паўстанні мусілі атрымаць каля 2 гектараў зямлі.

У гэты ж дзень у розных частках Польшчы было здзейснена каля 25 нападаў на расійскія гарнізоны. Таксама паўстанне праходзіла на тэрыторыі сучасных Беларусі, Літвы і - у меншай ступені - Украіны. Але пачалося яно пазней - 1 лютага (20 студзеня) ЛПК выдаў маніфест, у якім абвясціў сябе Часовым правінцыйным урадам Літвы і Беларусі. Яго кіраўніком стаў Каліноўскі. Дзеля агульнай справы радыкальныя «чырвоныя» не сталі агучваць сваю праграму: у маніфесце ЛПК паўтараліся палажэнні, перад гэтым агучаныя ў Варшаве. Дзесяцідзённая паўза была выкліканая сумневамі, ці далучацца да паўстання, да якога продкі беларусаў і літоўцаў былі не гатовыя. Але ўсё ж рашэнне прынялі на карысць удзелу.

У студзені-лютым на тэрыторыю Беларусі прыбылі першыя атрады паўстанцаў, сфармаваныя ў Польшчы. Стварэнне мясцовых атрадаў адбывалася ўжо ў сакавіку-красавіку.

Каліноўскі спрабаваў пашырыць сацыяльную базу паўстання, прыцягнуць да ўдзелу ў ім сялян. Пры гэтым ён пратэставаў супраць умяшання Польшчы і настойваў на самастойнасці ЛПК. Таму ўжо 11 сакавіка (27 лютага) варшаўскі Нацыянальны ўрад адхіліў ад улады Часовы правінцыйны ўрад і яго лідара. Уладу перадалі «Аддзелу кіраўніцтва правінцыямі Літвы». Назва казала сама за сябе. Акрамя таго, да ўлады ў гэтай арганізацыі прыйшлі «белыя».

Каліноўскага панізілі - прызначылі камісарам ваяводства на Гродзеншчыну. Ён пратэставаў, але быў вымушаны пагадзіцца. Аднак дзякуючы яго рашучым дзеянням паўстанцы пачалі карыстацца ў гэтым рэгіёне значнай падтрымкай насельніцтва. Усяго з лютага па жнівень 1863 года на тэрыторыі Беларусі было зафіксавана 46 баёў і баявых сутычак з царскімі войскамі. З іх 2/3 адбыліся на тэрыторыі Гродзеншчыны і Віленшчыны - якраз там, дзе дзейнічаў былы кіраўнік ЛПК. Сярод беларускіх сялян, якія ўдзельнічалі ў паўстанні, траціна прыпадала менавіта на рэгіён, дзе камандаваў Каліноўскі. У дадатак якраз на тэрыторыі Гродзенскай губерні - дакладней, ля Мілавідаў (цяпер аграгарадок Баранавіцкага раёна) - адбыўся адзін з найбуйнейшых баёў таго года. Каля 800 паўстанцаў атрымалі тактычную перамогу над рэгулярнай арміяй: прымусілі рускіх адступіць, пасля чаго ноччу былі вымушаныя самі пакінуць лагер.

Як увогуле праходзіла паўстанне? У асноўным гэта былі партызанскія дзеянні, якія зрэдку перарасталі ў прамыя сутычкі з царскімі войскамі.

Пра будаўніцтва барыкадаў на вуліцах гарадоў не магло ісці і гаворкі. Напрыклад, у 1815-м, калі быў канчаткова зрынуты імператар Напалеон, у Парыжы жыло 500 (паводле іншых звестак - 700) тысяч чалавек, да 1850-га - 1 мільён, а да 1880-га - 2 мільёны. Нядзіўна, што цягам XIX стагоддзя баі падчас рэвалюцый і паўстанняў рэгулярна адбываліся менавіта ў французскай сталіцы - там паўстанцам было дзе разгарнуцца. Для параўнання: у Вільні ў 1859 годзе жыло 58 тысяч чалавек. Нядзіўна, што баявыя дзеянні ў час паўстання часцей адбываліся ў сельскай мясцовасці.

А яшчэ падчас паўстання Касцюшкі дажывала свае апошнія дні Рэч Паспалітая, у якой была ўласная армія. Таму пад кантролем паўстанцаў тады былі буйныя гарады і нават сталіцы. Падчас паўстання 1830−1831 гадоў існавала войска Царства Польскага. Але пасля паразы яно было ліквідаванае. У 1863-м нічога такога ў распараджэнні паўстанцаў ужо не было, а таму гаворка магла ісці выключна пра партызанскую барацьбу.

Атрады паўстанцаў стараліся не затрымлівацца на адным месцы даўжэй чым на адны суткі. Прыходзячы ў вёску ці мястэчка, паўстанцы склікалі жыхароў, зачытвалі ім маніфест польскага Часовага нацыянальнага ўрада і аграрныя дэкрэты. Сялян прыводзілі да прысягі, складаліся акты аб перадачы зямлі, пасля чаго атрад рухаўся далей. Але нават у такіх неспрыяльных умовах паўстанцы ненадоўга змаглі ўзяць пад кантроль горад Горкі на Магілёўшчыне.

Мураўёў-вешальнік і перахоп ініцыятывы

Яшчэ ў 1862-м кіраўнікі польскага ЦНК сустракаліся ў Лондане з - кажучы сучаснай мовай - прадстаўнікамі «расійскай апазіцыі». Дакладней, з Аляксандрам Герцанам, выдаўцом знакамітай газеты «Колокол», і рэвалюцыянерам Міхаілам Бакуніным. Тыя ўгаворвалі высунуць лозунг «Зямля - сялянам, воля - правінцыям». Яны былі перакананыя, што гэта пашырыла б сацыяльную базу пратэстаў і магло б выклікаць падтрымку насельніцтва ў самой Расіі.

Але кіраўнікі паўстання на гэта не пайшлі, што зрабіла перамогу немагчымай. Ім не стаў дапамагаць Захад, які не жадаў умешвацца ва «ўнутраныя справы Расіі». Праз стаўку на аднаўленне Рэчы Паспалітай ад паўстанцаў адвярнуліся расійскія лібералы, якія аказаліся перш за ўсё «дзяржаўнікамі-патрыётамі».

Але галоўнае, што ваяваць за Рэч Паспалітую - краіну, якая спыніла існаванне амаль за 70 гадоў да гэтага - зусім не хацелі сяляне: у праграме паўстанцаў яны не бачылі для сябе амаль ніякіх плюсаў. Акрамя таго, дзяржава і праваслаўная царква змаглі пераканаць іх з дапамогай прапаганды, што супраць «цара і Айчыны» змагаюцца памешчыкі.

Значную ролю ў гэтым адыграў Міхаіл Мураўёў, які атрымаў ад сучаснікаў тытул Вешальніка - у траўні ён быў прызначаны віленскім генерал-губернатарам. Жорсткімі рэпрэсіямі ён прымусіў «белых» адрачыся ад паўстання, арганізаваўшы напісанне імі вернападданніцкіх лістоў імператару. Мураўёў пачаў практыкаваць публічныя пакаранні паўстанцаў, за што і атрымаў сваю мянушку. А яшчэ ён стаў актыўна заляцацца да сялянства. Імкнучыся заручыцца іх падтрымкай, улады ліквідавалі часоваабавязаны стан - беларускіх сялян пераводзілі на абавязковы выкуп зямлі; штогадовыя выкупныя плацяжы знізілі на 20%; беззямельных сялян надзялілі трыма дзесяцінамі (прыкладна 3 гектары) зямлі. Нядзіўна, што здараліся сітуацыі, калі сяляне плячом да пляча з уладамі змагаліся з паўстанцамі альбо даносілі на іх.

У выніку 70% удзельнікаў паўстання склала шляхта - часцей за ўсё малазямельная або беззямельная. Сялян сярод паўстанцаў была меншасць - каля 18%.

Вяртанне Каліноўскага і апошняя спроба паўстанцаў

Пасля прызначэння Мураўёва і распачатых ім рэпрэсій у ходзе паўстання адбыўся пэўны пералом. Зразумела, што шанцаў на перамогу амаль няма. «Белыя» адышлі ад кіраўніцтва.

Тады стаўку зноў вырашылі зрабіць на Каліноўскага. Улетку яго ўсё ж вярнулі ў «Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы», а 12 жніўня (31 ліпеня) 1863 года ён узначаліў яго. Лідар ЛПК зноў спрабаваў вярнуць ініцыятыву ў свае рукі. «Сярод знойдзеных матэрыялаў [таго часу] ёсць дакумент ("Каімшчына ў Літве і Белай Русі"), у якім сялянам выразна і зразумела тлумачыцца, чаму шляхта не з'яўляецца іх ворагам, і што "маскаль" іх чарговым разам спрабуе падмануць і гэтак далей», - расказваў гісторык Алесь Смалянчук, які знайшоў у 2022-м невядомыя раней дакументы, імаверна, напісаныя Каліноўскім. «Я не праціўнік шчасця народнага, не праціўнік і Расіі, калі яна нам дабра жадае, але праціўнік тых бедстваў, якія абрушваюцца на край наш няшчасны», - тлумачыў пазней Каліноўскі на допыце свае погляды.

Але да жніўня паўстанне ўжо пайшло на спад і ў пачатку верасня было практычна задушанае. Якраз у той час, у пачатку восені, кіраўніцтва на чале з Каліноўскім вырашыла спыніць узброеную барацьбу і пачаць падрыхтоўку да новага выступлення вясной 1864 года. Менавіта таму Кастусь палічыў за лепшае застацца ў краіне (хоць мог эміграваць). Паліцыя шукала яго з восені 1863 года. Каліноўскі, умелы канспіратар, паспяхова хаваўся ад пераследнікаў пад імем Ігнат Вітажэнец. Але ў студзені 1864-га яго выдаў адзін з паўстанцаў.

На допытах той ні пра кога са сваіх паплечнікаў не расказаў. Ваенна-палявы суд асудзіў Каліноўскага на расстрэл, губернатар Мураўёў апраўдаў сваю мянушку і змяніў прысуд на павешанне. Пакаранне прайшло на Лукішскай плошчы ў сакавіку 1864-га.

У тым годзе яшчэ працягвалі барацьбу асобныя атрады. Да сярэдзіны чэрвеня дзейнічала паўстанцкая арганізацыя ў Навагрудскім павеце. Пасля гэтага з уладай змагаліся толькі адзіночкі. Напрыклад, ёсць звесткі, што адзін з удзельнікаў паўстання, Васіль Канапацкі, здаўся ўладам толькі ў 1866-м.

Фальстарт, пікі замест стрэльбаў і іншыя прычыны паразы

Паўстанцы так і не здолелі перамагчы магутную Расійскую імперыю. Адна з прычын - фальстарт у пачатку 1863-га (нагадаем, што праз рэкруцкі набор выступ давялося пачынаць раней). Але для перамогі над магутнай імперыяй патрабавалася яшчэ некалькі ўмоваў:

• дачакацца, пакуль гэтая імперыя аслабне (што адбылося праз паўстагоддзя - у час Першай сусветнай вайны);
• атрымаць ваенную дапамогу з-за мяжы (што было практычна нерэальна: ніхто не хацеў сварыцца з Расіяй праз паўстанцаў);
• захаваць адзінства (паўстанцаў раздзіралі супярэчнасці паміж лагерамі «чырвоных» і «белых»);
• карыстацца падтрымкай сярод насельніцтва (большасць сялян засталася абыякавай да ідэй барацьбы або наогул дапамагала ўладам).

А яшчэ ў паўстанцаў не хапала сіл. Усяго ў паўстанні ўдзельнічалі 77 тысяч чалавек, з іх на тэрыторыі Беларусі і Літвы - каля 15. Большасць апошніх была ўзброеная старымі паляўнічымі стрэльбамі і самаробнымі пікамі (часта падчас іх вырабу выкарыстоўвалі сялянскія косы). Як пазней пісаў у паказаннях адзін з паўстанцаў, «Літва не атрымала за ўвесь час [паўстання] ніводнага карабіна». Ім супрацьстаялі рэгулярныя царскія войскі, агульная колькасць якіх даходзіла да 200 тысяч чалавек.

З умоваў для перамогі не была выкананая ніводная, таму паўстанне 1863 года было асуджанае на паразу.

Рэпрэсіі і наступствы для Беларусі

Расійскія ўлады маглі абысціся з паўстанцамі адносна мякка. Напрыклад, у 1794 годзе пасля здушэння паўстання пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі апошняга ўвязнілі ў Петрапаўлаўскай крэпасці. Але праз два гады памерла расійская імператрыца Кацярына II, і яе сын Павел I вызваліў як Касцюшку, так і 12 тысяч паўстанцаў. Томаш Ваўжэцкі, які ўзначаліў паўстанне пасля таго, як Касцюшка трапіў у палон, пазней наогул стаў міністрам юстыцыі Царства Польскага.

Але паўстанне 1863−64 гадоў расійскія ўлады літаральна патапілі у крыві. Былі павешаныя або расстраляныя 128 чалавек, больш за 900 - высланыя на катаргу. Каля 12,5 тысячы - высланыя пад нагляд паліцыі (у тым ліку 500 адпраўленыя на пасяленне ў Сібір). Многія ўдзельнікі паўстання эмігравалі за мяжу.

Параза паўстання мела катастрафічныя наступствы для Беларусі. Адзінымі, хто выйграў ад яго, аказаліся сяляне - вышэй мы расказвалі пра зробленыя для іх паслабленні. Але мінусаў было значна больш.

У краі да пачатку 1870-х гадоў захоўвалася ваеннае становішча. Буржуазныя па сваёй сутнасці рэформы Аляксандра ІІ праводзіліся на тэрыторыі Беларусі са спазненнем або абмежаваннямі (судовая, гарадская, школьная, цэнзурная), а земская наогул была рэалізаваная толькі ў 1911-м. Гэта замарудзіла развіццё рэгіёна ў другой палове XIX стагоддзя, прывяло да слабага ўзроўню развіцця прамысловасці, павольнага фармавання асноваў грамадзянскай свядомасці. Нацыянальная буржуазія, якая магла б быць зацікаўленая ў стварэнні нацыянальнай дзяржавы, у Беларусі так і не сфармавалася.

У выніку патрабаванне аб аўтаноміі Беларусі наступным разам агучылі праз 20 гадоў пасля паўстання (у 1884-м у Пецярбургу пачала выходзіць нелегальная студэнцкая газета «Гоман», якая выступала за аўтаномію Беларусі). І толькі ў 1918-м, падчас абвяшчэння БНР, адбыўся канчатковы пераход да нацыянальнай ідэі. Атрымліваецца, што толькі праз паўстагоддзя пасля паўстання Каліноўскага нацыянальная ідэя нарэшце вярнулася да ранейшага ўзроўню развіцця. Пасля разгрому і рэпрэсій беларускі нацыянальны рух шмат у чым развіваўся з аглядкай на Расію. У выніку Беларусь адстала ад Польшчы, краін Балтыі і Украіны і стала лёгкай здабычай бальшавікоў.

Тады ўзнікае пытанне: чаму ж, нягледзячы на ўсе пералічаныя абставіны і жудасныя наступствы, паўстанне засталося адной з найбольш важных падзей у гісторыі нашай краіны?

Беларусь далёка не адразу стала называцца Беларуссю. Многія нашыя знакамітыя суайчыннікі (ад Тадэвуша Касцюшкі да Адама Міцкевіча) называлі сябе ліцвінамі і належалі адначасова да некалькіх культур, але больш за ўсё асацыююцца з Польшчай. Папярэднія паўстанні, 1794 і 1830−1831 гадоў, арыентаваліся на аднаўленне Рэчы Паспалітай - ніякіх альтэрнатываў яе ўдзельнікі не прапаноўвалі, пра незалежнасць ці хаця б аўтаномію нашай краіны гаворкі не ішло. 1863 год стаў вяхой для беларускага нацыянальна-вызвольнага руху, бо Каліноўскі быў, бадай, першым, хто загаварыў менавіта пра самастойнасць Беларусі-Літвы.

Сімвалічны пароль паўстанцаў: «Каго любіш? - Люблю Беларусь! - То ўзаемна!» Праўладныя прапагандысцкія сайты называлі яго міфам. Але ў 2013 годзе ў «Беларускім гістарычным часопісе» былі апублікаваныя арыгіналы паказанняў Вітальда Парфіяновіча - таго самага чалавека, які выдаў Каліноўскага. У іх згадваўся гэты пароль, які сведчыў, што паўстанцы змагаліся менавіта за Беларусь.

Як адзначаў гісторык Сяргей Абламейка ў кнізе «Каліноўскі і палітычнае нараджэнне Беларусі», менавіта ў 1863-м адбылося нараджэнне беларускай ідэнтычнасці і беларускай нацыі.