90 гадоў таму ўлады знішчылі класічную беларускую арфаграфію, потым — яе стваральніка. Успамінаем тую гісторыю

26 жнiўня 2023 у 1693038600
«Зеркало»

Роўна 90 гадоў таму, 26 жніўня 1933 года, быў прыняты дэкрэт урада БССР «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу». Гэтая рэформа, палажэнні якой былі спушчаныя зверху, радыкальна паўплывала на развіццё беларускай мовы і дагэтуль выклікае нязгоду ў часткі інтэлігенцыі. Яе прадстаўнікі працягваюць выкарыстоўваць класічны правапіс (размоўная назва - «тарашкевіца») і пішуць «сьнег» і «Эўропа» - так, як было прынята да таго часу. Расказываем, што такое «тарашкевіца», хто яе прыдумаў, чаму адбылася рэформа і ці ёсць шансы аб'яднаць два правапісы.

Тарашкевіч і яго праца

«Тарашкевіца» атрымала сваю назву ад канкрэтнага чалавека, якога ў свой час ведала ўся Беларусь. Гаворка пра Браніслава Тарашкевіча. Ён нарадзіўся ў 1892 годзе на сучасным беларуска-літоўскім памежжы (цяпер Віленскі раён Літвы). Атрымаў грунтоўную адукацыю: скончыў 2-ю Віленскую гімназію і гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Пасля заканчэння апошняга (1916) застаўся ў ім як выкладчык.

У 1917−1918 гадах Тарашкевіч напісаў сваю знакамітую «Беларускую граматыку для школ». Гэта была не першая такая кніга. Незадоўга да гэтай публікацыі былі падрыхтаваныя і іншыя граматычныя дапаможнікі па нашай мове: ненадрукаваная граматыка Антона Луцкевіча і Яна Станкевіча, Hramatyka biełaruskaj mowy Баляслава Пачобкі, граматыка Рудольфа Абіхта, напісаная з тым жа Станкевічам. Усе яны друкаваліся лацінкай (лацінскімі літарамі).

«Іх значэнне як практычных дапаможнікаў у параўнанні з граматыкай Б. Тарашкевіча настолькі нязначнае, што першай граматыкай традыцыйна лічыцца "Беларуская граматыка для школ"», - пісаў мовазнаўца Сяргей Запрудскі. Такой самай думкі прытрымліваўся і яго калега Зміцер Саўка: «Яна была найбольш грунтоўнаю, ахоплівала бальшыню арфаграфічных калізіяў; у значнай ступені працягвала практыку беларускага друку папярэдняга перыяду; кніга ўтрымлівала практыкаванні, што дазваляла выкарыстоўваць яе ў дыдактычных мэтах. Але быў яшчэ адзін чыннік: "Граматыка для школ" з'явілася на замову беларускай палітычнай эліты». Рэч у тым, што якраз у 1918 годзе была абвешчаная незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР).

Таму публікацыя кнігі Тарашкевіча - яна выйшла як кірыліцай, так і лацінкай - стала сенсацыяй і была трыўмфальна прынятая ўсімі палітычнымі бакамі. У 1918−1920 гадах яе выдалі тры разы. Аўтар «Граматыкі» ў той час жыў у Вільні. Між тым гэты горад і Мінск падзяліла мяжа. Спачатку Беларусь стала арэнай савецка-польскай вайны. Паводле ўмоваў Рыжскага міру 1921 года нашая краіна была падзеленая паміж Масквой і Варшавай.

Тарашкевіч застаўся ў Заходняй Беларусі, што стала часткай Польшчы, і заняўся палітыкай. Ён быў дэпутатам польскага Сейма, у 1925-м узначаліў Беларускую сялянска-рабочую грамаду, у якую за кароткі час уступіла каля 100 тысяч чалавек.

Тым часам яго «Граматыка» працягвала сваё трыўмфальнае шэсце па БССР - апошняя была створаная на частцы Усходняй Беларусі, што засталася пад кантролем Масквы. Чацвёртае выданне «Граматыкі» 1921 года выйшла дзякуючы падтрымцы Наркамата (міністэрства. - Заўв. рэд.) асветы БССР.

У чым быў феномен гэтай кнігі? Сяргей Запрудскі цытаваў у сваім даследаванні выказванне пісьменніка Змітрака Бядулі. Той у 1922-м сказаў, што дзякуючы з'яўленню выдання «ў часопісах і кніжках скончылася пестрата і размаітасць формаў і правіл». Паводле навукоўца, «Тарашкевіч лічыў, што ў працэсе падрыхтоўкі граматыкі трэба зафіксаваць тыя з'явы, якія аформіліся ў мове», арыентаваўся на шырокую дыялектную базу, звяртаў увагу на тагачасную моўную практыку і прынцыпова не займаўся моўным «праектаваннем» (не прыдумляў нічога кардынальна новага).

Што наконт уласна мовазнаўчага падыходу? «Граматыка Б. Тарашкевіча надзвычай удала зафіксавала тагачасныя правапісныя нормы беларускай мовы, якія ў значнай ступені былі заснаваны на фанетычным прынцыпе правапісу», - адзначаў Запрудскі. Апошні бачыў у прапанаванай арфаграфіі асобныя недахопы. Наўмысна не будзем звяртаць на іх значную ўвагу, бо рызыкуем занурыцца ў вузканавуковыя праблемы. Прыклад: «З пункту гледжання механізацыі пісьма нязручным магло лічыцца перанятае з дапаможнікаў яго папярэднікаў А. Луцкевіча і Я. Станкевіча правіла аб правапісе ненаціскнога [э] пасля мяккіх зычных у другім складзе перад націскам. У той час як у першым складзе перад націскам (як і ў сучасным правапісе) прапаноўвалася заўсёды пісаць я (няма, вяду, невядомы)».

Рэформа зверху

Ніводная граматыка апрыёры не можа лічыцца ідэальнай. Ужо ў сярэдзіне 1920-х гадоў у асяроддзі айчынных лінгвістаў паступова пачала фармавацца думка, што ў правапіс неабходна ўнесці пэўныя змены. Варыянт Тарашкевіча актыўна крытыкаваў мовазнаўца Язэп Лёсік. Але, як адзначаў Сяргей Запрудскі, «факт узвышэння ў савецкай Беларусі Б. Тарашкевіча ў якасці палітычнай фігуры [у Заходняй Беларусі] аўтаматычна паніжаў шанцы любога з савецкіх рэфарматараў гэтага часу ўнесці радыкальныя змены ў існуючы правапіс».

У 1926-м у Мінску прайшла Акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі, праўда, ніводная з яе прапановаў у той момант не была рэалізаваная. Але ў 1927-м па выніках работы канферэнцыі пачалася дзейнасць камісіі пад кіраўніцтвам мовазнаўцы Сцяпана Некрашэвіча. Улады тады не ўмешваліся ў яе справы. Але на мяжы дваццатых - трыццатых гадоў надышоў час «вялікага пералому». Крэмль пачаў праводзіць палітыку калектывізацыі (стварэння калгасаў - пераважна гвалтоўнымі метадамі), шпаркімі тэмпамі ішла індустрыялізацыя (стварэнне прамысловасці). Адначасова савецкая імперыя ішла шляхам уніфікацыі ўсіх сфер жыцця, што распачало палітыку русіфікацыі.

У Беларусі пачалася «барацьба з нацдэмамі». Пад гэтым скарачэннем хаваліся нацыянал-дэмакраты. Але ў рэальнасці гаворка ішла пра звычайных беларусаў, якія любілі сваю культуру і якіх вырашылі зрабіць ворагамі народа (цяпер іх бы назвалі «свядомымі»). У кастрычніку 1929 года Некрашэвіча звольнілі, пасля чаго яго камісія адразу спыніла працу. Але вынікі яе работы ўсё ж паспелі выдаць у пачатку 1930 года.

У асноўным праект 1930 года працягваў і развіваў правапіс Тарашкевіча, а таксама спрашчаў яго. Напрыклад, прапаноўвалася адмовіцца ад выключэнняў, пісаць дзявяты, дзясяты, васямнаццаць, пісаць апостраф пасля мяккіх: замест зьезд - з'езд і г. д.). Але абмеркаваць новы праект не атрымалася: у тым жа годзе шэсць з васьмі аўтараў праекта былі арыштаваныя. Сёмы - Янка Купала - здзейсніў спробу самагубства пад ціскам уладаў. Пасля гэтага на выніках іх работы быў пастаўлены крыж.

У такіх умовах лаяльныя ўладзе мовазнаўцы атрымалі заданне распрацаваць новы праект зменаў. Ён ужо ствараўся ва ўмовах рэпрэсій і арыштаў прадстаўнікоў эліты. Як пісаў Саўка, новы праект, скончаны ў 1933 годзе, атрымаўся «надзвычай супярэчлівым і разнавектарным: яго ніяк не выпадала назваць ні выразна русіфікатарскім, ні выразна пурыстычным, ні самастойным. У галіне правапісу ўласнабеларускіх слоў дакумент прапанаваў глыбокую рэвізію ранейшай практыкі, у афармленні іншамоўнай лексікі - захоўваў тарашкевіцкую аснову і амаль паўтараў праект-1930, нягледзячы на абвешчаную яго стваральнікамі "вайну нацдэмаўскім устаноўкам"».

Але і гэты праект не быў рэалізаваны. У тым жа 1933-м ва Украіне пачалася кампанія, у рамках якой мясцовыя мовазнаўцы абвінавачваліся ў штучным адрыве ўкраінскай мовы ад рускай. Гэтыя ўстаноўкі перанеслі і на Беларусь. Спрэчны праект-1933 прызналі занадта памяркоўным і вырашылі яго перарабіць. Для гэтага стварылі новую камісію, у якую не ўключылі ніводнага лінгвіста. Яе чальцамі сталі старшыня ўрада Мікалай Галадзед, намінальны кіраўнік БССР, старшыня Цэнтральнага выканаўчага камітэта Аляксандр Чарвякоў, другі сакратар мясцовай кампартыі Васіль Шаранговіч, народны камісар асветы Аляксандр Чарнушэвіч, віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук Тамаш Домбаль, а таксама пісьменнік Андрэй Александровіч.

Па выніках працы гэтай камісіі і былі прынятыя рашэнні пра рэформу. 26 жніўня 1933 года з'явіўся дэкрэт урада «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу», 27 жніўня - адпаведная пастанова кампартыі, а 28 жніўня дакумент апублікавалі ў газеце «Звязда»

Як адзначаў Сяргей Запрудскі, у прэамбуле дакумента гаварылася пра вялікія поспехі, якіх дасягнула беларуская мова пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Але, маўляў, гэтыя поспехі былі дасягнутыя «ў барацьбе з вялікадзяржаўным шавінізмам і контррэвалюцыйным беларускім нацыянал-дэмакратызмам»: «Беларускі нацыянал-дэмакратызм, выходзячы з сваіх буржуазных, контррэвалюцыйных мэт, праводзіў падрыўную шкодніцкую работу як на гаспадарчым, так і на культурным фронце, у тым ліку і ў галіне мовы, тэрміналогіі і правапісу. Нацыянал-дэмакратызм імкнуўся ўсімі мерамі і спосабамі адарваць беларускую літаратурную мову ад мовы шырокіх беларускіх працоўных мас, ствараў штучны бар'ер паміж беларускай і рускай мовамі і засмечваў беларускую мову рознымі сярэдневяковымі архаізмамі і буржуазнымі вульгарызмамі. Існуючы беларускі правапіс значна засмечан указанымі нацыянал-дэмакратычнымі плынямі і таму падлягае зменам».

Знішчэнне «тарашкевіцы» - і Тарашкевіча

У новай рэформе былі ўлічаныя некаторыя прапановы, якія вылучаліся ў праектах 1930 і 1933 гадоў. Але большасць карэнным чынам змянялі правапіс. Прывядзём толькі асобныя моманты:

• часціца «не» і прыназоўнік «без» цяпер пісаліся заўжды без зменаў (раней у першым складзе перад націскам - «ня» і «бяз»);
• мяккі знак больш не выкарыстоўваўся для пазначэння асіміляцыйнага змякчэння свісцячых (замест сьвету - свет, сьнегу - снег);
• скасоўваўся мяккі знак пры напісанні падоўжаных мяккіх зычных (насеньне - насенне, гальлё - галлё);
• рэгулявалася напісанне суфіксальнага [с] у спалучэннях з каранёвым [д] (гарадзкі - гарадскі, грамадзкі - грамадскі);
• рэгламентавалася пісьмовае пазначэнне раздзельнага вымаўлення зычнага з наступным [j] - праз апостраф або праз мяккі знак, калі гэтым зычным быў [л] (абьява - аб'ява);
• правапіс ненаціскнога [о] у замежных словах падпарадкоўваўся правілам беларускай фанетыкі (прафесар, маналог), але рабілася выключэнне з гэтага правіла для «інтэрнацыянальных рэвалюцыйных слоў» (рэволюцыя, совет - цяпер пішуць рэвалюцыя і савет);
• у замежных словах пасля [з], [с] цяпер трэба было заўсёды пісаць і (сыстэма - сістэма) і г. д.

Новы варыянт правапісу атрымаў назву «наркамаўка» (нагадаем, што наркаматамі тады называліся міністэрствы). Цікава, што сярод чальцоў камісіі, якая яе ўводзіла, выжыў толькі адзін чалавек: Андрэй Александровіч, ды і той прайшоў праз ГУЛАГ. Галадзед падчас допыту ў будынку НКУС выкінуўся з акна пятага паверха. Чарвякоў застрэліўся. Шаранговіча, Чарнушэвіча і Домбаля расстралялі.

У той час, калі ў БССР адмянялі «тарашкевіцу», яе аўтар знаходзіўся ў польскай турме. Яшчэ ў 1927-м Тарашкевіча і яго паплечнікаў па парламенце затрымалі без згоды Сейма, а саму Грамаду забаранілі.

У той жа час за краты - але ў СССР - трапіў драматург Францішак Аляхновіч. Апошні, паверыўшы у праект БССР, прыехаў у Саюз з Вільні 23 снежня 1926 года і атрымаў савецкае грамадзянства. Але ўжо 1 студзеня 1927 года яго арыштавалі і абвінавацілі ў шпіянажы на карысць Польшчы. Просьбы да ўладаў вызваліць драматурга (свае подпісы пад зваротам паставілі ў тым ліку Янка Купала і Якуб Колас) не дапамаглі. Аляхновіч атрымаў 10 гадоў і быў адпраўлены на Салавецкія астравы. Там ён прабыў шэсць гадоў, пасля чаго ў 1933-м і адбыўся абмен з Польшчай: Аляхновіча на Тарашкевіча.

Драматург згадваў у сваёй кнізе цырымонію абмену: «Я ўжо вырозьняваў (адрозніваў. - Заўв. рэд.) твары людзей, якiя да нас падыходзiлi. Наперадзе йшоў нейкi высокi мужчына ў цывiльнай вопратцы. Зь iм - з двума палiцыянтамi па бакох - той, каго польскi ўрад абменьваў на мяне: Бранiслаў Тарашкевiч. У гэты мамэнт я адчуў ня толькi духовы (духоўны. - Заўв. рэд.), але й фiзычны кантраст памiж намi. Вязень "капiталiстычнага гаспадарства" меў на сабе <…> капялюш, добра скроенае восеньскае палiто, беззаганна вычышчаныя боты… Савецкi вязень iшоў у старэцкiм падзёртым кажуху на салавецкiм бушлаце».

Паводле легенды, калі яны паціснулі адзін аднаму рукі, Аляхновіч спытаў у Тарашкевіча: «Бронік, куды ты ідзеш?!»

Абмен адбыўся 6 верасня 1933-га - праз дзевяць дзён пасля замены «тарашкевіцы» «наркамаўкай».

На волі Аляхновіч напісаў кнігу «У капцюрох ГПУ», дзе першым расказаў пра ГУЛАГ. Ён быў забіты невядомымі ў Вільні ў 1944 годзе.

Што да Тарашкевіча, то яму не дазволілі застацца ў Мінску, а адправілі на працу ў Маскву, у Міжнародны аграрны інстытут, хоць ён і быў акадэмікам Акадэміі навук Беларусі. Яго арыштавалі ў 1937-м.

Паводле адной версіі, Тарашкевіча расстралялі, паводле іншай - замучылі да смерці на допытах. Апошняй версіі прытрымліваецца даследчык Леанід Маракоў: «Паводле іншых звестак, ён загінуў падчас катаванняў, якія доўжыліся дзевяць месяцаў. Даведацца пра гэта ўдалося выпадкова. Праз дзясяткі гадоў у лісце адзін былы вязень згадваў, што ў камеру, дзе ён сядзеў адзін, укінулі чалавека, які выглядаў як кавалак мяса чорна-сіняга колеру. Што гэта быў Тарашкевіч, той чалавек не ведаў».

Сведкам апошніх дзён стваральніка «Граматыкі» стаў дзіцячы пісьменнік Станіслаў Шушкевіч, бацька будучага кіраўніка незалежнай Беларусі. Шушкевіч-старэйшы сядзеў у адной з камер мінскай турмы, а ў суседняй пачуў настойлівы стук. «Мы не ведалі турэмнай азбукі: але польскі камуніст пачаў запісваць кончыкам абгарэлай запалкі размову чалавека з суседняй камеры. Той назваў сябе Браніславам Тарашкевічам, сказаў, што яго катуюць, вымагаюць падпісаць "фальшыўкі". Тарашкевіч прастукаў, што ён, пэўна, не застанецца жывым, на плячах мае акрываўленыя рубцы, да якіх прыліпае кашуля», - згадваў Шушкевіч.

Жыццё пасля смерці

Але вернемся непасрэдна да «тарашкевіцы». У савецкай Беларусі на ёй пасля рэформы 1933 года паставілі крыж. А вось у Заходняй Беларусі яе працягвалі выкарыстоўваць у школах. Але польская ўлада праводзіла палітыку паланізацыі і метадычна закрывала беларускія адукацыйныя ўстановы. Да 1939 года, калі рэгіён далучылі да БССР, іх засталося толькі пяць. Цяпер выкарыстоўваць «тарашкевіцу» ў сістэме адукацыі зноў не ўяўлялася магчымым.

Яе кароткатэрміновае вяртанне адбылося падчас нямецкай акупацыі. Але пасля вайны «тарашкевіца» захавалася ў асноўным на Захадзе - у асяроддзі беларускай эміграцыі. У БССР яна ўспрымалася як праява чагосьці заходняга і антысавецкага.

Неафіцыйная забарона на выкарыстанне «тарашкевіцы» знікла ў апошнія гады існавання Савецкага Саюза. Яе стала ўжывалі апазіцыя і людзі, якія сімпатызавалі класічнаму правапісу. Напрыклад, лідар БНФ Зянон Пазняк усюды пісаў сваё прозвішча як «Пазьняк» - у адпаведнасці з традыцыямі «тарашкевіцы».

У 1988-м у газеце «Літаратура і мастацтва» з'явіўся адкрыты ліст маладых літаратараў пад назваю «Рэпрэсаваны правапіс». Падпісанты - сярод іх былі Адам Глобус, Уладзімір Арлоў, Леанід Дранько-Майсюк, Анатоль Сыс і іншыя - заклікалі рэдактараў не змяняць правапіс у тэкстах аўтараў (тады ў выданнях нярэдка практыкавалася замена аўтарскай «тарашкевіцы» на «наркамаўку»), бо той ці іншы правапіс - «гэта воля, меркаванне, пазіцыя аўтара». Вяртанне да класічных нормаў меркавалася правесці ў рабочым парадку. Але са старэйшых пісьменнікаў - акрамя моладзі - на «тарашкевіцу» перайшлі хіба толькі Вячаслаў Адамчык і Васіль Быкаў. Выкарыстоўваць яе пачалі не толькі асобныя людзі, але і выданні. Класічным правапісам выходзілі газеты «Свабода», «Наша Ніва», гродзенская «Пагоня», часопіс «Спадчына».

Традыцыі «тарашкевіцы» больш адпавядалі нормам беларускай мовы. Да таго ж «наркамаўка», відавочна, была навязаная зверху - і не навукоўцамі, а чыноўнікамі.

Але прарыву і паўнавартаснага вяртання «тарашкевіцы» ва ўжытак у незалежнай Беларусі не здарылася. На гэта ёсць як мінімум дзве прычыны, якія шмат у чым супадаюць з сітуацыяй, у якую трапіла лацінка. Пасля рэформы 1933-га прайшло ўжо занадта шмат часу - больш за паўстагоддзя. Таму спрацоўваў фактар звычкі. Тыя беларусы, што ведалі сваю мову, прызвычаіліся пісаць «без мяккага знака» і не жадалі перавучвацца. А яшчэ пад пагрозай існавання - пасля масавай русіфікацыі - аказалася беларуская мова ў цэлым. Ва ўмовах, калі было незразумела, ці будуць беларусы наогул размаўляць на ёй, пытанне пра правапіс шмат каму не падавалася істотным.

Натуральна, на стан «тарашкевіцы» ўплывала пазіцыя ўладаў. Палітыка русіфікацыі, якую яны праводзілі, звужала кола носьбітаў беларускай мовы. Гэта прымушала рэдакцыі імкнуцца ўсяляк пашыраць аўдыторыю за кошт людзей, якія раней адмоўна ці абыякава ставіліся да «класічнага правапісу». У 2007-м на «наркамаўку» перайшло выданне «Радыё Рацыя» з наступнай аргументацыяй: «Інтэрнет‑праект, які робіцца "наркамаўкай", будзе больш паспяховым. Гэта рабілася для таго, каб знайсці новых чытачоў. <…> "Тарашкевіца" нашых аўтараў была вельмі стракатай і рознай, не было адзінага стандарту. У "наркамаўцы" ён ёсць, таму з ёй працаваць прасцей». У 2008-м яе прыклад пераняла «Наша Ніва». Як заявілі прадстаўнікі рэдакцыі, «мы ставім перад сабой задачу заваёвы новых чытачоў. Па сацыялагічных даследаваннях і па нашым досведзе мы пераканаліся, што класічны правапіс быў псіхалагічным бар'ерам на шляху да гэтага».

Прыхільнікі «тарашкевіцы» не здаваліся - і падрыхтавалі абноўленую і стандартызаваную версію класчінага правапісу. У 2005-м з'явілася выданне «Беларускі клясычны правапіс. Збор правілаў. Сучасная нармалізацыя», які распрацавалі мовазнаўцы Юрась Бушлякоў, Вінцук Вячорка, Зміцер Санько і Зміцер Саўка. У ім яны кіраваліся наступнымі крытэрамі:

• захаваць традыцыю і па магчымасці скасаваць унутраныя супярэчнасцi;
• спрасцiць тое, што паддаецца спрашчэнню, каб класічны правапіс быў больш канкурэнтаздольны і вымушаў да зрухаў афіцыйны правапіс;
• зрабіць лягчэйшым будучае збліжэнне правапісаў.

Сістэматыцыя (і справа на будучыню) была імі зробленая. Але ў тых (ды і ў цяперашніх) умовах збліжэнне было нерэальным. Суіснаванне (з элементамі спаборніцтва) двух варыянтаў правапісу працягнулася, і наперад прадказальна выйшла «наркамаўка», якую па-ранейшаму вывучалі ў школах і ва ўніверсітэтах («тарашкевіца» такіх умоваў не мела) і на якой выходзіла большасць беларускамоўных кніг.

Канкрэтныя лічбы можна ўбачыць на прыкладзе дзвюх беларускіх «Вікіпедый». У 2013-м у «наркамаўскай» версіі было каля 56 тысяч артыкулаў, у «класічнай» - больш за 48 тысяч. Розніца мінімальная. Праз дзесяць гадоў у «наркамаўскім» варыянце - больш за 234 тысячы артыкулаў (колькасць вырасла больш чым у чатыры разы). У «класічным» - больш за 83 тысячы (вырасла менш чым удвая). І гэты разрыў усё павялічваецца.

На гэты момант з буйных СМІ «тарашкевіцу» працягвае выкарыстоўваць толькі «Радыё Свабода». Карыстаюцца ёй і асобныя пісьменнікі (напрыклад, Альгерд Бахарэвіч). Але пераважная большасць выбірае «наркамаўку».

Ці рэальнае вяртанне «тарашкевіцы»? Найбліжэйшым часам - вядома, не. На парадку дня па-ранейшаму стаіць у першую чаргу пытанне пра пашырэнне выкарыстання самой беларускай мовы і вяртання ёй статусу па-сапраўднаму дзяржаўнай. Калі гэта адбудзецца, лінгвісты атрымаюць магчымасць дыскутаваць без пасярэдніцтва дзяржавы. Цалкам магчыма, што ў іх атрымаецца дамовіцца пра максімальнае збліжэнне ці нават аб'яднанне дзвюх пісьмовых практык. Пакуль жа больш рэальна, што «тарашкевіцай» працягне карыстацца толькі невялікая частка беларусаў, зацікаўленых у захаванні традыцый роднай мовы.