Гэты ўраджэнец беларускіх Ашмянаў аднойчы захапіў Вільнюс. Літоўцы яго не пераносяць, палякі любяць — вось за што

19 снежня 2024 у 1734592380
Кірыл Папаратнікаў / «Зеркало»

Цяпер Вільнюс - сталіца незалежнай літоўскай дзяржавы, а вось у пачатку XX стагоддзя за яго спрачаліся беларусы, палякі і літоўцы. Супрацьстаянне за горад ішло дыпламатычнымі і ваеннымі спосабамі. Сярод іншых свой варыянт вырашэння гэтай праблемы прапанаваў ураджэнец беларускіх Ашмянаў, генерал Люцыян Жалігоўскі - ён захапіў населены пункт і зрабіў яго сталіцай уласнай дзяржавы. Літоўцы яго за гэта не пераносяць, а палякі лічаць героем і называюць вуліцы ў яго гонар. Расказваем, кім ён быў на самай справе і пры чым тут «зялёныя чалавечкі».

Беларускія ўлады і прапагандысты робяць усё магчымае, каб беларусы не ведалі сваёй гісторыі: перапісваюць падручнікі ў школах, ствараюць псеўдагістарычныя дапаможнікі для ідэолагаў і нападаюць на нацыянальных герояў праз падкантрольныя СМІ. Яны спрабуюць даказаць, што нашая гісторыя нібыта пачынаецца з СССР, сваёй незалежнасцю мы абавязаныя Аляксандру Лукашэнку, а нашая краіна - частка «рускага свету».

Насамрэч Беларусь - частка вялікай еўрапейскай сям'і і была ёю вельмі доўгі час. У нашым праекце «Агульная гісторыя» мы расказваем пра людзей і з'явы, якія многія гады звязваюць Беларусь з Украінай, Польшчай, Літвой і Латвіяй і якія аб'ядноўвалі нашыя краіны ў барацьбе за дэмакратыю і свабоду.

Войны з Японіяй, Германіяй і бальшавікамі

Люцыян Жалігоўскі нарадзіўся ў 1865 годзе ў Ашмянах. Яго бацька Густаў быў удзельнікам паўстання Каліноўскага, што скончылася за год да таго. Нягледзячы на месца нараджэння, Люцыян відавочна не ўспрымаў сябе беларусам. Яго ўспаміны напісаныя па-польску, ды і ў цэлым сваёй радзімай ён лічыў Польшчу. Але ёсць важны нюанс, які тлумачыць, чаму мы вырашылі расказаць пра гэтага чалавека.

Да канца XVIII стагоддзя існавала Рэч Паспалітая - федэратыўная польска-беларуска-літоўская дзяржава, якая складалася з уласна Польшчы і Вялікага Княства Літоўскага. Пра апошняе Жалігоўскі пісаў так: «Гэтая дзяржава, пабудаваная беларускім і польскім народам, калі была ў тры разы большая за Польшчу, заключыла з ёй унію пад дэвізам "свабодныя са свабоднымі" <…>. Дзякуючы гэтаму саюзу з Літвой Польшча атрымала перамогу [над крыжакамі] пад Грунвальдам [у 1410 годзе] і стала вялікай дзяржавай у Еўропе. Гэты саюз узвысіў і ўмацаваў польскую дзяржаву. Літоўскі салдат заўсёды і на ўсіх палях змагаўся разам з польскім салдатам. Літоўскія грамадзяне былі патрыётамі Польшчы». Пад Літвой Жалігоўскі разумеў адзіную тэрыторыю былога ВКЛ. Ён марыў аднавіць Рэч Паспалітую, але з сапраўды роўнымі правамі народаў.

Аднак пакуль гэта былі толькі мары, таму Люцыян абраў сабе вайсковую кар'еру ў Расійскай імперыі, якой у выніку падзелаў РП у канцы XVIII стагоддзя дасталася Беларусь.

Жалігоўскі скончыў сем класаў Віленскай гімназіі (астатнія здаў экстэрнам), пасля чаго паступіў у Рыжскае пяхотнае юнкерскае вучылішча, адкуль у 1887-м выпусціўся падпаручнікам. Ён заставаўся каталіком, а таксама быў непітушчым - у расійскай арміі гэта не спрыяла яго кар'еры. Таму апошняя развівалася не так хутка, як хацелася б: паручнік (1891), штабс-капітан (1900), капітан (1901). У гэтым званні ён удзельнічаў у руска-японскай вайне 1904−1905 гадоў.

«Я быў звычайным шыхтовым афіцэрам у былой расійскай арміі і ніколі не марыў пра высокія пасады, тым больш што апрача баявых вартасцяў не меў ніякіх спецыяльных кваліфікацый», - прызнаваўся Жалігоўскі ў адной са сваіх кніг (тут і далей выданне цытуецца паводле перакладу Станіслава Судніка, які публікавала газета «Наша слова», сам аўтар пісаў па-польску. - Заўв. рэд.). Сапраўды, Жалігоўскі не заканчваў ніякіх вайсковых акадэмій, пастаянна знаходзіўся ў войсках. Ёсць звесткі, што ўжо ў 1912-м ён наладзіў сувязі з «Саюзам актыўнай барацьбы» - таемнай арганізацыяй, што рыхтавала кадры польскіх афіцэраў для будучай нацыянальнай арміі ў выпадку паўстання.

У траўні 1914-га Люцыян стаў падпалкоўнікам і праз некалькі месяцаў уступіў са сваімі салдатамі ў Першую сусветную вайну. Жалігоўскі зарэкамендаваў сябе адважным военачальнікам. У верасні 1915-га ён атрымаў званне палкоўніка, а ў снежні таго ж года быў узнагароджаны ордэнам Святога Георгія 4-й ступені «за мужнасць і адвагу»: падчас бітвы з арміяй Аўстра-Венгрыі за адну з вёсак Жалігоўскі смела і энергічна ўзначаліў контратаку, што спрыяла агульнаму поспеху.

Акурат у тым месяцы ў расійскай арміі з'явілася Польская стралковая брыгада, якая пазней стала дывізіяй. Частку вайны Жалігоўскі ваяваў у яе складзе і менавіта з ёй сустрэў рэвалюцыю 1917-га і звяржэнне манархіі. У красавіку таго года Люцыян узначаліў дывізію, пасля чаго разам з іншымі камандзірамі пачаў патрабаваць у Часовага ўрада, які прыйшоў да ўлады, згоды на фармаванне польскага корпуса. Згода была атрыманая, і падраздзяленне ўзначаліў генерал Юзаф Доўбар-Мусніцкі.

На той час Першая сусветная вайна яшчэ не скончылася, польскія часткі працягвалі набірацца баявога досведу. Але неўзабаве да ўлады ў Расіі прыйшлі бальшавікі. Іх ідэалогія была чужая польскім вайскоўцам і Жалігоўскаму ў тым ліку. Ён паспеў пазмагацца з бальшавікамі асабіста - на чале сваёй дывізіі аказваў ім супраціў ля беларускага Рагачова ў лютым 1918-га.

Аднак ужо ў сакавіку таго года немцы і бальшавікі заключылі мір. Пасля гэтага барацьба з Германіяй, якая на той час акупавала Польшчу, стала немагчымай. Люцыян падаў у адстаўку і з'ехаў спачатку ў Крым, а ў кастрычніку - на Кубань. Там фармавалася Добраахвотніцкая армія, якая збіралася на барацьбу з бальшавікамі. «Пасля раззбраення І корпуса генерала Доўбар-Мусніцкага <…> афіцэры і жаўнеры, якія не хацелі вяртацца ў край, акупаваны немцамі, накіроўваліся на Кубань у расійскую армію генерала [Антона] Дзянікіна, дзе яшчэ была слабая мажлівасць для фармавання польскіх аддзелаў. Такім чынам на Кубані сабралася група людзей, якія належалі да розных арганізацый, да розных палітычных груповак. <…>. Усіх тых людзей, часткова варожа паміж сабою настроеных палітычна, яднала супольная ідэя стварэння польскага войска», - успамінаў ураджэнец Ашмянаў.

Аднак, паводле яго словаў, армія Дзянікіна была няздольная ўзброіць і забяспечыць польскія аддзелы, але пры гэтым патрабавала, каб яны біліся, падпарадкоўваючыся яе загадам. Жалігоўскі пачаў фармаваць свае вайсковыя часткі, з якіх пасля сфармавалася 4-я польская стралковая дывізія - Люцыян яе і ўзначаліў. Яна ўвайшла ў склад французскага экспедыцыйнага корпуса, які ўдзельнічаў у Грамадзянскай вайне ў Расіі. Пазней Жалігоўскі стаў удзельнікам баёў за Адэсу - гэта, бадай, адзіны прыклад удзелу польскіх частак у барацьбе паміж белымі і чырвонымі.

Барацьба за незалежную Польшчу і зносіны з рускімі пісьменнікамі

У лістападзе 1918 года Польшча аднавіла сваю незалежнасць. Тое, якой будзе гэтая дзяржава, заставалася на той момант незразумелым. Некаторыя палітыкі, уключаючы Юзафа Пілсудскага, выступалі за федэрацыю, у якую маглі ўвайсці і нашыя землі. А вось іншыя, сярод якіх быў будучы кіраўнік МЗС гэтай краіны Раман Дмоўскі, - за поўнае ўключэнне беларускіх, літоўскіх і ўкраінскіх земляў у склад Польшчы.

Зразумела, што палякі хацелі ваяваць за сваю краіну. 4-я стралковая дывізія Жалігоўскага рушыла да Польшчы і ў красавіку 1919 года апынулася ў румынскай Бесарабіі (большую частку гэтай гістарычнай вобласці цяпер займае Малдова), у першыя дні чэрвеня - пад украінскімі Чарнаўцамі, а ўжо ў сярэдзіне месяца яе першыя часткі пераходзілі польскую мяжу. «4-я дывізія стральцоў, якой я камандаваў, была адзінай часткай, якая пасля цяжкіх пераходаў з Кубані прыбыла з Расіі ў Польшчу са зброяй у руках», - з гонарам пісаў генерал.

Часткі Жалігоўскага амаль адразу пачалі баі супраць войскаў Заходне-Украінскай Народнай Рэспублікі, з якімі ваявалі да ліпеня 1919 года. Пасля гэтага дывізія пайшла на адпачынак і была аб'яднаная з 10-й пяхотнай дывізіяй - пад імем апошняй яна і ўвайшла ў склад Войска Польскага. Люцыян камандаваў падраздзяленнем у званні генерал-лейтэнанта.

Неўзабаве яго салдаты ўступілі ў баявыя дзеянні з бальшавікамі, якія імкнуліся аднавіць кантроль над былымі тэрыторыямі Расійскай імперыі і саветызаваць іх. Пазней тыя адмовіліся ад акупацыйных планаў, зрабіўшы стаўку на саветызацыю Польшчы і падрыхтоўку рэвалюцыі ў Еўропе. Тым часам Люцыяна перавялі на тэрыторыю Беларусі. Увосень 1919-га ён ужо кіраваў аператыўнай групай войскаў, у канцы сакавіка 1920-га быў паніжаны да камандзіра сваёй дывізіі, але пазней атрымаў павышэнне і зноў узначаліў групу войскаў. І ўвесь гэты час базаваўся ў Мінску.

На мяжы 1919 і 1920 гадоў у Мінск з Савецкай Расіі збеглі муж і жонка - рускі пісьменнік Дзмітрый Меражкоўскі і паэтка Зінаіда Гіпіюс. «Умный, удивительно приятный, все понимающий», - пісала апошняя пра Жалігоўскага. Паводле яе словаў, той «тогда занимал важный пост в Минске, где сумел себя отлично поставить. Бывал на каждой нашей лекции. Внешним образом тоже помогал нам, во всякой возне с бумагами, с пропусками и т.д. Часто приезжал в монастырь. Иногда присылал рослого своего адъютанта (который потом, при отъезде нашем в Вильно, и провожал нас на вокзал, на автомобиле Желиговского). О Желиговском, когда мы расстались, осталась у нас память, как о первом польском друге, умном, сильном и надежном».

Тым часам польска-савецкая вайна працягвалася. Поспех спадарожнічаў то аднаму, то іншаму боку (палякі даходзілі да Бярэзіны і Заходняй Дзвіны, бальшавікі - да Варшавы).

Нарэшце стала зразумела, што ні адна краіна не можа дамагчыся рашучага пералому ў вайне. У жніўні 1920-га ў Мінску пачаліся папярэднія перамовы, якія ў наступным месяцы былі перанесеныя ў Рыгу, на нейтральную тэрыторыю. У кастрычніку 1920-га было заключанае перамір'е: баявыя дзеянні спыніліся, і пачаліся перамовы пра мір.

Хто прыдумаў Сярэднюю Літву?

Яшчэ адным гульцом у гэтым канфлікце была Літва, якая таксама аднавіла сваю дзяржаўнасць і прэтэндавала на Вільню (так тады называўся горад), якую разам з палякамі і беларусамі літоўцы лічылі сваёй. Бальшавікі зразумелі, што тыя могуць стаць для іх саюзнікамі ў барацьбе з палякамі. Таму ў ліпені 1920 года паміж Літвой і Савецкай Расіяй была заключаная Маскоўская мірная дамова. Паводле яе гэты горад - а таксама беларускія Гродна, Ліда, Шчучын, Смаргонь, Браслаў, Паставы і, што немалаважна ў гэтай гісторыі, Ашмяны - пераходзілі Літве. Гэтая краіна хацела будаваць сваю нацыянальную дзяржаву, што цалкам супярэчыла планам Жалігоўскага па аднаўленні федэратыўнай Рэчы Паспалітай.

Зразумела, што такая дамова выклікала абурэнне як у беларусаў, так і ў палякаў, якія таксама прэтэндавалі на Вільню. Чый наогул гэта быў горад? Стагоддзямі ён быў сталіцай Вялікага Княства Літоўскага, дзе пераважна жылі продкі беларусаў і літоўцаў. Аднак у 1897-м у Расійскай імперыі правялі першы перапіс насельніцтва. Паводле яго звестак, з 154 тысяч чалавек насельніцтва Вільні 30,9% былі палякамі, 20% - рускімі, 4,2% - беларусамі (6,5 тыс.) і толькі 2,1% - літоўцамі (3,2 тыс.). Дакладней, гаворка ішла пра носьбітаў адпаведных моваў.

Найбольшую ж частку насельніцтва - 40% - складалі габрэі. Чаму? У 1791 годзе расійская імператрыца Кацярына II зацвердзіла «рысу габрэйскай аселасці». За ёй апынуліся і беларускія землі, уключаныя ў склад Расіі. Габрэі маглі сяліцца толькі ў пэўных гарадах і мястэчках, нават часовы выезд з іх быў праблематычны. Прадстаўнікі гэтага народа і раней жылі на тэрыторыі Беларусі. Але пасля ўвядзення «рысы аселасці» габрэі пачалі канчаткова пераважаць сярод насельніцтва гарадоў гэтага рэгіёна. Палякі ў асноўным прадстаўлялі мясцовую арыстакратыю, а рускія - адміністрацыю.

Пры гэтым у цэлым па Віленскай губерні беларуская мова была роднай для 56% насельніцтва, літоўская - для 17,6%. У Віленскім павеце (без горада Вільні) суадносіны былі такія: 41% беларусаў супраць 35% літоўцаў. У тыя гады не існавала і выразных межаў, таму Вільня магла стаць часткай любой з трох краін, якая агучвала на яго прэтэнзіі.

Але ў беларусаў тады не было ў распараджэнні войска, а вось у нашых заходніх суседзяў - было. Супрацьстаянне палякаў і літоўцаў перайшло ва ўзброены канфлікт. Пад ціскам Лігі Нацый, папярэдніцы ААН, бакі былі вымушаныя пайсці на перамовы і 7 кастрычніка 1920 года падпісалі Сувалкскае пагадненне. У ім ніяк не вызначаўся лёс спрэчных рэгіёнаў (у тым ліку Віленшчыны). Аднак фіксавалася, што апоўдні 10 кастрычніка баявыя дзеянні павінныя спыніцца.

На той час Жалігоўскі камандаваў першай літоўска-беларускай дывізіяй. «Спраўная гэта баявая частка, якая складалася пераважна з добраахвотнікаў з усходніх Крэсаў (так у Польшчы называлі тэрыторыю Беларусі. - Заўв. рэд.) <…> была адной з найбольш салідных і дасведчаных дывізій. Пасады камандзіраў займалі ў ёй <…> людзі вытрыманыя і моцныя духам і ў баі дасведчаныя», - пісаў пра яе раней Жалігоўскі.

Не чакаючы спынення агню, 8 кастрычніка 1920-га Люцыян падняў «бунт»: заявіў, што не будзе выконваць загады польскага камандавання, і скіраваў свае войскі на Вільню. 9 кастрычніка ён узяў горад, а 12-га абвясціў пра стварэнне дзяржавы Сярэдняя Літва. Жалігоўскі спрабаваў пашырыць падкантрольную тэрыторыю, але не дайшоў да Коўна, на іншых кірунках таксама быў спынены.

Ці было яго рашэнне самастойным? «Жалігоўскі, відаць, што салдат па прафесіі, не палітызуе, але клапоціцца пра салдат і гонар сцяга», - пісаў у дзённіку ў лістападзе 1919-га Эдвард Вайніловіч, мецэнат, на чые грошы быў пабудаваны Чырвоны касцёл. Польскія ўлады таксама ўсяляк адмаўлялі сваё дачыненне да бунту. Аднак у іншым фрагменце дзённіка Вайніловіч пісаў, што бунт адбыўся «з блаславення і з дапамогай [польскага] урада», і гэта было «сакрэтам Палішынеля». Уся гэтая сітуацыя вельмі падобная да гісторыі з «зялёнымі чалавечкамі», якія нібыта самастойна захапілі ў 2014-м украінскі Крым, хоць насамрэч былі расійскімі вайскоўцамі і дзейнічалі паводле загаду.

Якім быў матыў гэтага «бунту» і захопу тэрыторый напярэдадні перамір'я? Польшча адкрыта не хацела страчваць Вільню. Жалігоўскі марыў пра аднаўленне Рэчы Паспалітай з гэтым горадам у складзе адзінай краіны. Так што планы польскай эліты супалі з яго ўласнымі.

Створаная Сярэдняя Літва складалася з 10 паветаў. Найбуйнейшымі гарадамі былі Вільна (такую назву горад атрымаў пасля захопу палякамі), Трокі, Смаргонь і Ашмяны. Гродна і Ліду палякі адразу непасрэдна ўключылі ў склад сваёй дзяржавы. На тэрыторыі Сярэдняй Літвы жыло 350 тысяч чалавек, 40% з якіх былі беларусамі. Жалігоўскі быў фактычным кіраўніком дзяржавы, непасрэднае ж кіраванне ажыццяўляла Часовая кіраўнічая камісія, кіраўнік якой Вітальд Абрамовіч выступаў за федэратыўную дзяржаву накшталт Рэчы Паспалітай.

У Сярэдняй Літве існавала незалежная судовая сістэма, былі свае грошы (польскія маркі). Аднак Жалігоўскі быў залежны ад польскіх грашовых крэдытаў і агульнага стану эканомікі Польшчы. Бо сур'ёзнай прамысловасці ў новай дзяржаве не было, большая частка жыхароў была занятая ў сельскай гаспадарцы.

Пры гэтым, у адрозненне ад іншых польскіх дзяржаўных дзеячаў, генерал досыць спачувальна ставіўся да беларускага нацыянальнага руху, адным з цэнтраў якога тады была Вільня. Сярод прыхільнікаў Жалігоўскага былі пісьменнік Максім Гарэцкі, будучы класік беларускай літаратуры, і Браніслаў Тарашкевіч, стваральнік першай айчыннай граматыкі. Апошні нават кіраваў беларускім сектарам у дэпартаменце адукацыі, які дзейнічаў у складзе ўрада. Былі адкрытыя беларускі музей, Таварыства беларускай школы, Віленская гімназія і Беларуская настаўніцкая гімназія. На тэрыторыі Сярэдняй Літвы дзейнічала 186 беларускіх школ.

Але будучыня гэтай марыянеткавай дзяржавы была няпэўнай. Жалігоўскі прызначыў на 9 студзеня 1921-га выбары ў Сейм. Гэтага не падтрымала Ліга Нацый, якая вырашыла зладзіць рэферэндум і хацела ўвесці на тэрыторыю ўтварэння замежныя войскі. Літоўцы былі супраць. Перамовы па Віленскім краі ішлі ў Бельгіі і Швейцарыі. Бельгійцы прапанавалі аддаць Літве Віленшчыну як аўтаномную вобласць, але пры гэтым уключыць Літву ў эканамічны і вайсковы саюз з Польшчай. Літоўцы - магчыма, баючыся страты незалежнасці - адмовіліся.

Урэшце ў сакавіку 1921 года быў заключаны Рыжскі мір, на перамовы па якім беларусаў не дапусцілі. Супернікі раздзялілі нашую краіну: заходняя частка перайшла пад кантроль Варшавы, усходняя - Масквы (там была створаная БССР, цалкам залежная ад Крамля). Стала зразумела, што ніякай федэрацыі ў выглядзе старой Рэчы Паспалітай не будзе. Гаворачы пра Рыжскі мір, Люцыян пісаў, што ён «стаў канчатковым раздзяленнем гістарычнай Літвы, забыццём вялікіх ідэй Ягелонаў, Міцкевіча і Пілсудскага». Дні Сярэдняй Літвы таксама былі палічаныя.

Праца вайсковым міністрам і смерць у эміграцыі

30 лістапада 1921 года Жалігоўскі перадаў усю ўладу старшыні Часовай кіраўнічай камісіі і з'ехаў у Польшчу. Мясцовыя беларусы і літоўцы байкатавалі выбары ў Сейм, якія прайшлі неўзабаве. Апошні 20 лютага 1922 года прыняў рашэнне пра далучэнне да Польшчы. Гэта падтрымала і Ліга Нацый. 24 сакавіка рашэнне падтрымаў польскі Сейм, і Сярэдняя Літва спыніла сваё існаванне.

У наступныя два дзесяцігоддзі былая сталіца ВКЛ была часткай Польшчы. У 1939-м, пасля нападу СССР, яна на кароткі час трапіла ў склад Савецкай Беларусі, а потым была перададзеная Літве.

Пасля далучэння Сярэдняй Літвы да Польшчы Жалігоўскі пачаў будаваць кар'еру ў гэтай краіне. Аднак яму перашкаджала адсутнасць спецыяльнай вайсковай адукацыі і - нягледзячы на ўдзел у шэрагу войнаў - досведу самастойных дзеянняў: часцей за ўсё ён узначальваў дывізіі і выконваў чужыя загады. Таму ў 1922−1925 гадах ён стаў інспектарам 2-й арміі, хоць і атрымаў у 1923-м - магчыма, у якасці суцяшэння - званне генерала броні. У кастрычніку 1925-га яго прызначылі вайсковым міністрам Польшчы.

Жалігоўскі быў сябрам Юзафа Пілсудскага і дабіваўся яго вяртання ў войска і ў цэлым да актыўнага палітычнага жыцця. Таму ў траўні 1926-га падтрымаў дзяржаўны пераварот, які прывёў Пілсудскага да ўлады і да ўсталявання яго дыктатуры. У тым жа годзе Люцыян пакінуў пасаду міністра і зноў стаў інспектарам арміі (1926−1927), затым канчаткова звольніўся са службы. Пасля гэтага займаўся сельскай гаспадарнай і нейкі час быў дэпутатам польскага Сейма.

Калі на Польшчу напала нацысцкая Германія, яму было ўжо 74 гады. Жалігоўскі паспрабаваў уступіць добраахвотнікам у войска, але праз узрост яму адмовілі. Ён стаў дарадцам камандуючага Паўднёвым фронтам, а пазней праз Румынію і Францыю эміграваў у Англію, дзе ўвайшоў у эмігранцкі польскі ўрад у Лондане - дарэчы, выступаў у ім за збліжэнне з СССР.

У 1946-м, ужо пасля заканчэння Другой сусветнай вайны, ураджэнец Ашмянаў абвясціў пра намер вярнуцца ў Польшчу, але не паспеў. Яго стан пачаў пагаршацца, і ў ліпені 1947-га ён памёр у Лондане, пражыўшы 81 год. Паводле тэстамента, рэшткі Люцыяна Жалігоўскага былі дастаўленыя ў Польшчу і пахаваныя на Вайсковых могілках Варшавы.

Чытайце таксама