З лета 2020 года супрацьстаянне беларускіх уладаў і незалежных СМІ зрабілася асабліва жорсткім. Для здушэння свабоды слова першыя адкрыта выкарыстоўваюць рэпрэсіі — толькі за кратамі цяпер знаходзяцца 32 супрацоўнікі незалежных медыя. А ёсць яшчэ і мноства іншых інструментаў ціску, якімі карыстаюцца ўлады: пагрозы, закрыццё выданняў і абмежаванне да іх доступу. Гэта прывяло да амаль поўнага знішчэння незалежнай журналістыкі ўнутры краіны і эвакуацыі таго, што ад яе засталося, за мяжу. Што гэта значыць для беларускага грамадства і для чаго наогул патрэбныя свабодныя СМІ? Разбіраемся ў нашым новым праекце.
Гэтым матэрыялам мы пачынаем новы праект «Пяць правілаў дэмакратыі». У ім мы будзем расказваць пра асаблівасці гэтай палітычнай сістэмы, якую Уінстан Чэрчыль пасля прайграных выбараў у 1947 годзе назваў «найгоршай формай ктравання, калі не лічыць усіх астатніх, што былі выпрабаваныя з цягам часу». Без якіх рэчаў дэмакратыя ў прынцыпе не можа існаваць? Што ёсць у беларускага грамадства і чаго яму не хапае для пабудовы паспяховай дэмакратычнай дзяржавы? У нашым праекце мы шукаем адказы на гэтыя пытанні.
Кароткія ўводзіны: як наогул зразумець, дэмакратыя перад намі ці не
Большасць сучасных аўтарытарных і нават таталітарных рэжымаў «прыкідваюцца» дэмакратыямі, выкарыстоўваючы вонкавыя атрыбуты народаўладдзя. І ў Іране, і ў Беларусі, і ў Расіі, і нават у Паўночнай Карэі праходзяць выбары, існуюць розныя палітычныя партыі — фармальна ўсё гэта выглядае як дэмакратычны лад. Як правіла, у такіх краінах дэкларуецца, што крыніцай дзяржаўнай улады з’яўляецца народ (а гэта і ёсць ключавое адрозненне дэмакратыі). Нарэшце, дэмакратычная, рэспубліканская форма кіравання замацаваная ў іх канстытуцыях. У прыватнасці, нават у цяперашнім, неаднаразова змененым, і дапоўненым у перыяд кіравання Аляксандра Лукашэнкі выглядзе, Канстытуцыя Беларусі:
-
пацвярджае прыхільнасць агульначалавечым каштоўнасцям;
-
абвяшчае Рэспубліку Беларусь дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавай;
-
абвяшчае, што найвышэйшай каштоўнасцю грамадства і дзяржавы з’яўляецца чалавек, яго правы, свабоды і гарантыі іх рэалізацыі;
-
сцвярджае, што адзінай крыніцай дзяржаўнай улады і носьбітам суверэнітэту дзяржавы з’яўляецца народ.
Але неадпаведнасць фармальнага апісання сутнасці хутка становіцца відавочным — напрыклад, калі тысячы чалавек аказваюцца ў турмах праз свае палітычныя перакананні. Спрабуючы хоць неяк прымірыць рэальнасць з палажэннямі, апісанымі ў галоўных законах, палітычныя эліты вымушаныя прыдумляць супярэчлівыя ідэалагічныя канцэпцыі накшталт «суверэннай дэмакратыі». Згаджаючыся з тым, што дэмакратыя — гэта, увогуле, нядрэнна, ідэолагі некаторых дзяржаваў спрабуюць даказаць, што ўніверсальных дэмакратычных прынцыпаў, прыдатных для выкарыстання ва ўсіх краінах, не існуе. І захаванне некаторых з іх, напрыклад, правоў чалавека, для пабудовы дэмакратычнай дзяржавы ў асобна ўзятай краіне можа быць зусім не патрэбнае.
Тым часам па-сапраўднаму дэмакратычная дзяржава мае абавязковы набор атрыбутаў, без якіх дэмакратыя як сістэма наогул не здольная эфектыўна працаваць. Менавіта іх наяўнасць альбо адсутнасць дазваляе класіфікаваць дзяржавы як больш і менш дэмакратычныя ці зусім не дэмакратычныя. Сярод тых атрыбуаў, што згадваюцца часцей за ўсё, можна вылучыць наступныя:
-
свабодныя і сумленныя выбары;
-
падзел уладаў на не залежныя адна ад адной галіны;
-
паўнавартаснае мясцовае самакіраванне ў сукупнасці з развітай грамадзянскай супольнасцю;
-
свабодная рынкавая эканоміка;
-
свабодны доступ грамадзян да разнастайных крыніц інфармацыі, якія не кантралююцца нейкай адной палітычнай сілай.
З апошняга, не самага відавочнага, і пачнём.
Як недэмакратычныя рэжымы змагаюцца са свабоднымі мас-медыя
Журналісты недзяржаўных СМІ вельмі часта трапляюць пад удар рэжымаў, якія імкнуцца падоўжыць сваё знаходжанне ва ўладзе. Беларусы з гэтым вельмі добра знаёмыя. Ужо ў канцы 1994 года, неўзабаве пасля першых прэзідэнцкіх выбараў, многія газеты краіны выйшлі з белымі плямамі на першых палосах. З дапамогай цэнзуры новыя ўлады перашкаджалі выхаду даклада дэпутата Сяргея Антончыка пра карупцыю ў атачэнні Аляксандра Лукашэнкі.
Каб ўтрымліваць уладу цяшам чвэрці стагоддзя, аўтарытарны беларускі рэжым увесь гэты час з зайздроснай упартасцю знішчаў свабодныя СМІ. З 1995 па 2019 год ім былі закрытыя радыёстанцыі «Радыё 101,2», «Авторадио», газеты «Свабода», «Навіны», «Имя», «Пагоня», «Наша Свабода», «День», «Белорусская деловая газета» і многія іншыя. Паралельна пераследу падвяргаліся асобныя супрацоўнікі гэтых і іншых альтэрнатыўных дзяржаўным крыніц інфармацыі.
Але нягледзячы на пастаянны прэсінг, беларускія свабодныя СМІ працягвалі існаваць у аўтарытарнай дзяржаве і выконваць сваю працу. Самы магутны ўдар па іх быў нанесены падчас і пасля прэзідэнцкіх выбараў 2020 года, калі ўлады ажыццявілі татальную зачыстку інфармацыйнага поля краіны. У гэты перыяд пад нож пайшлі амаль усе не залежныя ад дзяржавы беларускія СМІ, якія яшчэ заставаліся ў Беларусі, уключаючы самы наведвальны інфармацыйны партал краіны TUT.BY. Дзясяткі журналістаў былі пазбаўленыя волі, многія з іх пацярпелі ад рук супрацоўнікаў сілавых ведамстваў падчас выканання сваёй працы. У выніку цяпер практычна ўся свабодная беларуская журналістыка (за вельмі рэдкімі выключэннямі) працуе па-за Беларуссю.
Вядома, Беларусь не ўнікальная ў гэтым плане. Практычна ўсюды, дзе ва ўладзе знаходзяцца антыдэмакратычныя сілы, свабода прэсы моцна абмяжоўваецца, а месца незалежных СМІ займае дзяржаўная прапаганда (якая часта мімікруе пад журналістыку).
Беларускія падзеі па сутнасці і маштабах зачысткі можна параўнаць з падзеямі 1933−1935 гадоў у Германіі, калі нацысты, што прыйшлі да ўлады, грамілі журналісцкую вольніцу Веймарскай рэспублікі. Уціск незалежных ад нацыстаў СМІ адбываўся ў некалькіх напрамках. Як і ў Беларусі, У Германіі з мэтай «абароны нямецкага народа» закрываліся непадкантрольныя ўраду газеты, якія, на думку нацыстаў, пагражалі «грамадскай бяспецы і парадку» (у Беларусі галоўным пунктам абвінавачання для медыя стаў «экстрэмізм»). Усяго было закрыта больш за 200 газет з агульным накладам больш за 2 мільёны асобнікаў і больш за 100 выдавецтваў.
Акрамя закрыцця для барацьбы з непажаданымі выданнямі нацысты практыкавалі такі знаёмы рэдакцыям беларускіх незалежных СМІ прыём, як абмежаванне на публікацыю рэкламы. А для падтрымкі «правільных» газет дзяржава, наадварот, праводзіла маштабныя акцыі накшталт тыдня нацысцкай прэсы — у гэтыя дні падкантрольныя ўладам выданні распаўсюджваліся бясплатна.
Флагманам нацысцкай прэсы стала газета VB (Völkischer Beobachter, у перакладзе з нямецкай — «Народны аглядальнік»), афіцыйнае друкаванае выданне Нацыянал-сацыялістычнай нямецкай рабочай партыі (НСДАП). Яе былі абавязаныя выпісваць усе органы ўлады і супрацоўнікі дзяржаўных арганізацый. Саюз газетна-часопісных выдаўцоў Германіі з грамадскай арганізацыі быў ператвораны нацыстамі ў ведамства, падпарадкаванае партыйнаму чыноўніку — райхсляйтару па справах прэсы. Дарэчы, беларускія ўлады не сталі так замарочвацца, а проста ліквідавалі няўрадавую Беларускую асацыяцыю журналістаў. Нарэшце, з 1935 года «журналістам» ў Германіі мог быць толькі нацыст, то-бок сябар кіраўнічай НСДАП.
Чаму аўтакраты і дыктатары адразу атакуюць СМІ
Сама сутнасць дэмакратычнай формы кіравання мае на ўвазе, што выбаршчыкі добра інфармаваныя пра рэальнае становішча справаў у свеце, краіне і ў сваім рэгіёне. Толькі маючы адэкватную карціну свету, а таксама ведаючы дакладную інфармацыю пра палітычных дзеячаў, грамадзяне змогуць прыняць абгрунтаванае рашэнне на выбарах. Дзякуючы свабодным СМІ яны могуць зразумець, ці паспяховыя дзеянні людзей, якія ўжо знаходзяцца ва ўладзе, і якую альтэрнатыву ім прапануюць іншыя палітычныя сілы.
Калі выбаршчыкі не маюць такой інфармацыі, выбар можа быць зроблены на падставе інфармацыі ілжывай. Менавіта таму, калі даступныя грамадзянам СМІ аказваюцца падкантрольнымі нейкай адной палітычнай сіле, выбары і рэферэндумы перастаюць быць дэмакратычнымі. Нават у тым выпадку, калі галасы на іх будуць лічыцца сумленна.
Наяўнасць дакладных і незалежных ад дзяржавы крыніц інфармацыі неабходная толькі дэмакратычным краінам. Чым менш дэмакратычны рэжым, тым часцей і ахвотней ён выкарыстоўвае цэнзуру, прапаганду і дэзінфармацыю. А самі незалежныя СМІ для аўтарытарных рэжымаў увогуле небяспечныя, бо, паведамляючы праўдзівую інфармацыю, здольныя падарваць іх легітымнасьць, пабудаваную на скажэнні фактаў. Так, менавіта дзякуючы не залежным ад дзяржавы навінавым інтэрнэт-рэсурсам і іншым медыя, якія ў 2020 годзе засталіся ў Беларусі, беларусы даведваліся пра парушэнні ўладамі закона падчас перадвыбарчай кампаніі, пра фальсіфікацыі падчас падліку галасоў, пратэсты грамадзян і хвалю гвалту з боку рэжыму пасля гэтага.
Невыпадкова адным з першых дзеянняў, да якіх рэгулярна звяртаюцца многія сучасныя дыктатарскія рэжымы ў выпадку пратэстаў, становіцца частковая ці поўная блакіроўка інтэрнэту — самага эфектыўнага ў наш час сродку распаўсюджвання інфармацыі. Аўтарытарная і карумпаваная ўлада баіцца, што людзі даведаюцца праўду пра тое, што адбываецца — і імкнецца да таго, каб усе СМІ былі падкантрольныя ёй. Яскравая прыкмета аўтакратычнага рэжыму: усе ці пераважная большасць буйных СМІ ў краіне кантралююцца дзяржавай. І наадварот, чым больш дэмакратычным робіцца грамадства, тым больш разнастайным і складаным робіцца яе медыйны ландшафт.
Ці можна пабудаваць паспяховую дзяржаву без свабодных медыя?
Кароткі адказ — не.
Сувязь паміж свабодай СМІ ў дзяржаве і ўзроўнем дабрабыту яго грамадзян вельмі добра прасочваецца пры супастаўленні індэкса свабоды прэсы, які падлічваецца штогод арганізацыяй «Рэпарцёры без межаў», і эканамічнымі паказчыкамі, такімі, як памер унутранага валавага прадукту на душу насельніцтва (паводле дадзеных Сусветнага банка). З аднаго боку, сярод краін з самай свабоднай прэсай бедных няма наогул. Вось спіс першага дзясятка дзяржаваў з самымі свабоднымі СМІ ў 2022 годзе:
1. Нарвегія (з індэксам 92,65 — знаходзіцца на шостым месцы ў свеце сярод дзяржаваў па ВУП на душу насельніцтва з 89 203 далярамі);
2. Данія (90,27 — дзясятае месца ў свеце, 67 803 даляры);
3. Швецыя (88,84 — 12-е месца, 60 239 даляраў);
4. Эстонія (88,83 — 36-е месца ў свеце і 1-е на постсавецкай прасторы, 27 281 даляр);
5. Фінляндыя (88,42 — 15-е месца, 53 983 даляры);
6. Ірландыя (88,3 — 4-е месца, 99 152 даляры);
7. Партугалія (87,02 — 39-е месца, 24 262 даляры);
8. Коста-Рыка (85,92 — 62-е месца ў свеце, 12 509 даляраў);
9. Літва (84,14 — 41-е месца ў свеце, 23 433 даляры і 2-е на постсавецкай прасторы);
10. Ліхтэнштэйн (84,03 — 2-е месца ў свеце, 169 049 даляраў).
З іншага боку, ні адна з краін з найменш свабоднымі СМІ не можа пахваліцца высокім узроўнем дабрабыту людзей. У рэйтынгу «Рэпарцёраў без межаў» за 2022 год ацэньваліся 180 дзяржаваў, і апошнімі з іх былі:
176. М’янма (25,03, 165-е месца па ВУП на душу насельніцтва, 1187 даляраў);
177. Туркменістан (25,01, 83-е месца, 7104 даляры);
178. Іран (23,22, дадзеныя па ВУП гэтай краіны вельмі адрозніваюцца праз велізарную розніцу паміж афіцыйным і рынкавым курсамі іранскага рыяла і знаходзяцца ў прамежку паміж 2757 і 23 034 далярамі на душу насельніцтва);
179. Эрытрэя (19,62, 184-е месца, 643 даляры);
180. Паўночная Карэя (13,92, па ВУП на душу насельніцтва ёсць толькі дадзеныя ААН за 2020 год — 181-е месца, 618 даляраў).
Для параўнання, Беларусь у 2022 годзе знаходзіцца ў рэйтынгу свабоды прэсы на 153-м месцы з індэксам 39,62 — паміж Таджыкістанам і Азербайджанам, апярэджваючы на два радкі Расію. ВУП Беларусі на душу насельніцтва, паводле звестак Сусветнага банка, ацэньваецца ў 7304 даляры — 87-е месца ў свеце і адно з апошніх у Еўропе.
Чаму СМІ называюць «чацвёртай уладай»?
Сродкі масавай інфармацыі, вядома, не галіна ўлады ў тым сэнсе, у якім імі традыцыйна лічацца тры іншыя: заканадаўчая, выканаўчая і судовая. Але менавіта свабодныя медыя ў грамадствах з ужо дзейнымі дэмакратычнымі інстытутамі дапамагаюць сістэме падзелу ўладаў і граюць ролю засцерагальнікаў, якія не дазваляюць дэмакратыі скаціцца да дыктатуры (што, вядома, не выключае такой магчымасці цалкам — калі грамадства не гатовае ўставаць на абарону свабодных СМІ, іх лёгка разграміць).
Асабліва вялікая роля медыя ў дзяржавах з гібрыднымі рэжымамі, якія спалучаюць у сабе аўтарытарныя і дэмакратычныя рысы. Наяўнасць свабоднага доступу да інфармацыі для грамадзян такіх краін не дазваляе дэмакратычнай трансфармацыі замерці на палове шляху. Так, наяўнасць не залежных ад дзяржавы СМІ адыграла велізарную ролю ў тым, што Украіна за прэзідэнтам Віктарам Януковічам не стала аўтарытарнай дзяржавай.
Наадварот, дрэйф гібрыдных рэжымаў у бок паўнавартаснага аўтарытарызму суправаджаецца прыгнётам незалежных СМІ з боку ўладаў — як, напрыклад, гэта адбываецца ў апошнія гады ў Турцыі і Расіі.
Пры гэтым не варта лічыць, што свабодныя медыя заўсёды мусяць быць апанентамі ўлады, якія замінаюць ёй працаваць. Ва ўмовах дзейнай дэмакратыі незалежныя СМІ забяспечваюць камунікацыю паміж дзяржавай і грамадствам, даюць магчымасць быць пачутымі ўсім. З аднаго боку, журналісты пераводзяць для грамадзян дзеянні і рашэнні ўлады на «чалавечую мову», з другога — забяспечваюць зваротную сувязь ад грамадства да ўлады. А гэта, у сваю чаргу, дапамагае чыноўнікам адэкватна ацэньваць сітуацыю і прымаць правільныя рашэнні.