«З ударам гадзінніка апоўначы, калі ўвесь свет спіць, Індыя абуджаецца для жыцця і свабоды. Душа нацыі, якую доўга душылі, нарэшце зможа сябе праявіць», — так першы кіраўнік гэтай краіны Джавахарлал Неру абвясціў яе незалежнасць у ноч з 14 на 15 жніўня 1947 года. Гэтая падзея была б немагчымая без дзейнасці Махатмы Гандзі. Расказваем яго біяграфію, у якой былі адмова ад сэксу, дваццаць гадоў жыцця ў Афрыцы і гады ў турме за адданасць сваім ідэям і мары.
Гэтым тэкстам мы працягваем наш праект «Вызваліцелі». У ім мы расказваем пра лідараў грамадскіх рухаў з усяго свету, якія змагаліся супраць дыктатураў і перамаглі іх.
Пяцёра дзяцей, а потым адмова ад сэксу
Махандас Карамчанд Гандзі нарадзіўся 2 кастрычніка 1869 года ў горадзе Парбандар. Гэты дзень у сучаснай Індыі адзначаецца як адно з галоўных нацыянальных святаў — Гандзі Джаянці. А ва ўсім свеце 2 кастрычніка святкуюць Міжнародны дзень супраць гвалту. Дарэчы, яшчэ пры жыцці гэтага чалавека пачалі называлі Махатма, што азначае «вялікая душа». Паступова менавіта гэтае імя стала агульнаўжывальным.
За дзесяць гадоў да нараджэння Гандзі ў Індыі было затопленае ў крыві паўстанне сіпаяў (наёмных салдат, якіх англічане рэкрутавалі з мясцовага насельніцтва). Сярод прычын паразы былі рэлігійныя рознагалоссі паўстанцаў, а таксама раз’яднанасць народаў гэтай краіны (па кастах, розных княствах і гэтак далей).
Пасля сваёй перамогі брытанцы перавялі гэтую краіну пад кіраванне Кароны (раней фактычную ўладу ажыццяўляла Брытанская Ост-Індская кампанія), а таксама канчаткова ўсталявалі ў Індыі прыватную ўласнасць на зямлю. Права на яе атрымала старая арыстакратыя, купцы і іншыя стаўленікі Вялікабрытаніі, ператвораныя ў апору каланіяльнага рэжыму. Брытанцы не адмовіліся і ад адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу краіны. Адным з мясцовых княстваў было Парбандар. Дзед і бацька Махатмы займалі ў ім пасаду дзівана (галоўнага міністра). Іх сям’я была надзвычай рэлігійнай і пабожнай, што шмат у чым сфармавала перакананні будучага палітыка.
Ужо ў 8 гадоў Гандзі заручылі з аднагодкай на імя Кастурба, у 13 гадоў адбылося іх вяселле. Зразумела, гэта было рашэнне бацькоў. Пазней у шлюбе нарадзілася пяцёра дзяцей (адно з іх памерла ў маленстве). Жонка, а таксама спадчыннікі Гандзі (акрамя аднаго, які спіўся) сталі яго аднадумцамі ў будучай барацьбе.
Індыйская эліта магла даць сваім дзецям добрую адукацыю, таму ў 19 гадоў Гандзі адправіўся ў Лондан, дзе два гады вучыўся юрыспрудэнцыі і стаў адвакатам. Сям’я засталася ў Індыі. Па вяртанні Махатма не дасягнуў асаблівых поспехаў у працы, а таму ў 1893-м адправіўся ў Паўднёвую Афрыку, якая тады таксама належала брытанцам — яго запрасілі стаць адвакатам па адной са справаў. Жонка і дзеці далучылася да яго праз тры гады.
Каб закрыць тэму сям'і Гандзі, скажам, што зразумець яе можна толькі зыходзячы з рэалій таго часу і светапогляду жыхароў рэгіёна. Так, у 1906-м Махатма, а затым і яго жонка прынялі абрад брахмачар’я, які ў тым ліку прадугледжваў адмову ад сэксу. Мужу і жонцы тады было ўсяго па 37 гадоў.
Гандзі практыкаваў устрыманне доўгія дзесяцігоддзі. У 1944-м яго жонка памерла, пасля чаго Махатма пачаў дзяліць ложак з аголенымі маладымі жанчынамі: гэта былі яго асабістая лекарка і дзве ўнучатыя пляменніцы. Апошнім было 17−19 гадоў — яны былі маладзейшыя за змагара за незалежнасць прыкладна на 60 гадоў. Але прычыны былі зусім не тыя, пра якія можна падумаць. Як тлумачыў індыйскі гісторык Рамачандра Гуха, «запрашаючы аголеных жанчын дзяліць з ім ложак, ён кіраваўся ўсвядомленым намерам не ўступаць з імі ў інтымныя адносіны. Яны прысутнічалі там у якасці жывой спакусы: калі яго не ўзбуджае іх прысутнасць, той [Гандзі] мог быць упэўнены, што дасягнуў брахмачар'і». А значыць, на думку мысляра, ён ужо не здольны хлусіць або наносіць каму-небудзь шкоду.
Для Гандзі гэта было важна, бо ён шчыра лічыў, што гвалт паміж індуістамі і мусульманамі (пра гэта мы пагаворым ніжэй) «быў часткова прадуктам або вынікам недасканаласці ўнутры іх». Сярод прыкладаў такіх недасканаласцяў Махатма называў начныя палюцыі, якія здарыліся з ім у 1924, 1936 і 1938 гадах.
Гандзі лічыў, што сэкс існуе толькі для працягу роду, а не для задавальнення. Хоць яго саюзнік, ужо згаданы Джавахарлал Неру, лічыў такі падыход «ненатуральным і шакавальным». Можна таксама выказаць здагадку, што адмова ад сэксу была вынікам псіхалагічнай траўмы. Як пісаў Рамачандра Гуха, у 16 гадоў Махатма пакінуў свайго хворага бацьку, каб пабыць з жонкай. Але пакуль муж і жонка бавілі час разам, той памёр.
Безумоўна, пазіцыя Гандзі і яго засяроджанасць на духоўным кардынальна паўплывала на гісторыю Індыі.
Індыйскі нацыянальны кангрэс і ідэя негвалтоўнасці
Але вернемся ад асабістага жыцця Гандзі да вялікай палітыкі. У выніку дзеянняў брытанцаў Індыя пакрылася сеткай чыгунак. У краіне пачалі з’яўляцца заводы і фабрыкі, каланізатары змагаліся з сярэднявечнымі традыцыямі (накшталт спальвання ўдоваў). Але мясцовыя жыхары дорага заплацілі за гэтую трансфармацыю. Становішча сялян рэзка пагоршылася, у апошняй чвэрці ХІХ стагоддзя ў краіну 18 разоў прыходзіў голад, які прывёў да гібелі 26 мільёнаў чалавек.
У выніку пачаўся новы этап вызваленчага руху. У яго прыйшлі прадстаўнікі інтэлігенцыі і багатыя прадпрымальнікі, якія выступалі за працяг мадэрнізацыі паводле заходняга ўзору. У 1885-м у Бамбеі (цяпер Мумбаі) была створаная першая палітычная партыя — Індыйскі нацыянальны кангрэс (ІНК). Радыкальных ідэй (накшталт дасягнення незалежнасці) яны тады не высоўвалі. ІНК выступаў за стварэнне спрыяльных умоваў для развіцця індыйскай эканомікі, а таксама за роўнасць індыйцаў у правах з брытанцамі. Метады былі выключна мірнымі: лідары кангрэса падавалі петыцыі і мемарандумы, актыўна выступалі ў прэсе. Брытанцы ўсяляк ігнаравалі гэтыя заклікі.
У 1890-я ў ІНК з’явілася дзве плыні. Прадстаўнікі першай («умераныя») настойвалі на працягу петыцыйных кампаній. Умоўныя «радыкалы», наадварот, заклікалі праводзіць масавыя акцыі пратэсту і залучаць у іх шырокія масы індыйцаў. У адказ брытанцы пачалі праводзіць больш жорсткую палітыку. Акрамя таго, яны сталі свядома распальваць варожасць паміж індуістамі і мусульманамі, імкнучыся раскалоць вызваленчы рух па рэлігійнай прыкмеце.
Зрэшты, для гэтага былі свае перадумовы. У Індыі жылі прадстаўнікі розных рэлігій, але з 73 чалавек, якія стварылі ІНК, 54 былі індуістамі і толькі двое — мусульманамі. Гэты фактар усяляк ігнараваўся змагарамі за свабоду.
У 1905-м брытанскі лорд Джордж Керзан, які быў віцэ-каралём Індыі, распрацаваў план падзелу Бенгаліі (гістарычнага рэгіёна краіны) на індуісцкую і мусульманскую часткі. Пры гэтым мусульмане мусілі атрымаць і там, і там перавагі. У адказ успыхнулі пратэсты, і праз шэсць гадоў рэгіён зноў стаў адзіным. Падзел Бенгаліі — толькі ўжо ў большым аб’ёме — будзе рэалізаваны праз чатыры дзесяцігоддзі.
Тады ж мусульмане пачалі аб’ядноўвацца. У 1906-м паўстала Усеіндыйская мусульманская ліга, якая зрабілася альтэрнатывай ІНК. Усе гэтыя падзеі прайшлі ўбаку ад Гандзі, але важныя для далейшага разумення падзей.
Больш за 20 гадоў Махатма правёў у Паўднёвай Афрыцы, дзе працаваў адвакатам. Першапачаткова ён паехаў туды максімум на год, каб весці канкрэтную справу. Але па прыездзе сутыкнуўся з дыскрымінацыяй як «каляровы»: у дыліжансе яго прымусілі сесці на падлогу побач з кіроўцам, а пасля адмовы збілі; выкінулі з цягніка, калі ён адмовіўся выходзіць з вагона першага класа; штурхнулі ў канаву, калі ён прайшоў міма аднаго з дамоў — індыйцам забаранялі хадзіць па грамадскіх пешаходных дарожках.
Гандзі мог вярнуцца дадому, але вырашыў змагацца за свае правы ў Афрыцы і ў асобных выпадках змог перамагчы. Напрыклад, пасля пратэстаў яму ўсё ж дазволілі сесці ў першы клас у цягніку. Паступова Махатма (у тым ліку пад уплывам ідэй рускага пісьменніка Льва Талстога, які выступаў за несупраціўленне злу гвалтам) сфармуляваў ідэі сацьяграхі — негвалтоўнай барацьбы за свае правы.
Адначасова Гандзі супрацоўнічаў з каланіяльнымі ўладамі. Падчас англа-бурскай вайны, якая прайшла на мяжы стагоддзяў, а таксама падчас здушэння аднаго з паўстанняў, што адбылося ў 1906-м, ён сфармаваў сярод мясцовых індыйцаў добраахвотніцкі атрад насільшчыкаў, якія адказвалі за транспартаванне параненых. У першым выпадку яго і таварышаў узнагародзілі медалямі. Але спроба Гандзі дамагчыся распаўсюджвання на індыйцаў правоў, якія даваліся белым, пацярпела крах. Гэта ў тым ліку абумовіла расчараванне Гандзі ў заходняй цывілізацыі.
У 1914-м Махатма вярнуўся на радзіму, вырашыўшы прымяніць свае ідэі для дабра суайчыннікаў.
Два гады ў турме і саляны марш
Вяртанне Махатмы на радзіму супала з часам Першай сусветнай вайны. У тыя гады брытанцы ў два разы павялічылі вываз з Індыі прадуктаў харчавання і на 50% павысілі падаткі. Да гэтага дадаліся неўраджай і пасляваенная эпідэмія грыпу, ад якой загінула больш за 7 мільёнаў чалавек, што выклікала пратэсты беднаты. У сваю чаргу нацыянальная індыйская буржуазія ўмацавала сваё становішча і патрабавала ад Лондана скараціць увоз у краіну брытанскіх тавараў.
Усеагульная незадаволенасць была такой моцнай, што англічане паабяцалі жыхарам Індыі рэформы. Яны стварылі парламент, у правінцыях — заканадаўчыя сходы. Але колькасць людзей, якія мелі выбарчае права, не перавышала 2% насельніцтва.
У гэтых умовах Гандзі ўзначаліў ІНК, які стаў цэнтрам барацьбы за свабоду. Махатма крытыкаваў індустрыяльную цывілізацыю і машынную вытворчасць, заклікаў скончыць з варожасцю паміж індуістамі і мусульманамі, адмовіцца ад каставага дзялення грамадства. Яго ідэалам былі абшчыны, жыхары якіх былі б свабоднымі людзьмі з прыблізна роўным дастаткам. Ён высунуў лозунг дасягнення свараджа (самакіравання).
Гэтыя погляды знайшлі водгук у індыйцаў, якія асацыявалі свае беды з Захадам, але пры гэтым не жадалі змагацца з ім сілай. ІНК удалося сарваць выбары ў парламент, затым Гандзі абвясціў кампанію па байкоце англійскіх тавараў, пазней — па нявыплаце падаткаў. Ён заклікаў індыйцаў самім ткаць пражу, каб насіць сваю вопратку і не выкарыстоўваць брытанскую, байкатаваць іх інстытуты і суды, не працаваць у каланіяльным апараце і гэтак далей.
Але ў лютым 1922 года Махатма выйшаў з барацьбы пасля таго, як у адным з мястэчак індыйцы забілі англійскіх паліцэйскіх: такія дзеянні супярэчылі яго поглядам. Пратэсты працягваліся да канца года, але былі задушаныя. Самога Гандзі асудзілі на шэсць гадоў турмы, але выпусцілі праз два гады праз неабходнасць зрабіць аперацыю на апендыксе.
ІНК аказаўся ў крызісе. Частка прыхільнікаў захавала адданасць Гандзі. Іншыя вырашылі ўдзельнічаць у выбарах, але — нават пасля перамогі — нічога не змаглі змяніць: брытанцы адмаўляліся да іх прыслухоўвацца. У канцы 1920-х гадоў у Індыйскім нацыянальным кангрэсе з’явілася яшчэ адна, трэцяя плынь, якую ўзначаліў Джавахарлал Неру. Яго прыхільнікі настойвалі на курсе на незалежнасць і пры гэтым не выключалі магчымасці ўзброенай барацьбы. У выніку стаўку на незалежнасць зрабіў і ІНК у цэлым.
Барацьба за незалежнасць ішла ўсе міжваенныя гады. Індыйцы праводзілі кампаніі непадпарадкавання і масавыя пратэсты. Англічане манеўравалі, трохі пашыраючы правы мясцовых жыхароў. Напрыклад, паводле закона аб кіраванні Індыяй ад 1935 года выбарчыя правы атрымалі ўжо не 2, а 12% насельніцтва. Але рэальная ўлада ўсё роўна заставалася ў руках каланіяльнай адміністрацыі.
Гандзі ж працягваў гнуць сваю лінію. У 1930-м ён і яго прыхільнікі правялі знакаміты «саляны паход» — яны прайшлі 390 кіламетраў, пратэстуючы супраць падатку на соль, уведзенага каланіяльнай адміністрацыяй. Іх марш быў задушаны сілай, што выклікала велізарны рэзананс.
Распад імперыі
Другая сусветная вайна стала ўдарам для некалькіх каланіяльных імперый — у тым ліку Брытанскай. У 1939-м Індыя — як частка Кароны — уступіла ў гэты канфлікт. Зразумела, раіцца з самімі індыйцамі ніхто не збіраўся. Яны абурыліся і пачалі патрабаваць незалежнасці. У 1942-м Махатма выступіў з адпаведнай прамовай, пасля чаго на два гады — разам з тысячамі іншых актывістаў — аказаўся ў зняволенні.
Выйшаўшы на волю, ён убачыў, што палітычны ландшафт сур’ёзна змяніўся. Лідары Мусульманскай лігі супрацоўнічалі з уладамі і выступалі за стварэнне Пакістана — асобнай мусульманскай дзяржавы. Афіцыйны Лондан вырашыў пайсці ім насустрач: Вялікабрытанія стала пераможцай у Другой сусветнай і атрымала сваю зону акупацыі ў Германіі, але яе эканоміка была надзвычай знясіленая, і на вырашэнне пытанняў у Азіі сіл ужо не хапала. Тым часам у калоніях узмацнілася імкненне да незалежнасці.
У гэтых умовах Брытанія вырашыла адпусціць свае залежныя тэрыторыі з мірам. Ускосна на гэта паўплываў і прыход да ўлады партыі лейбарыстаў, якія перамаглі на першых пасляваенных парламенцкіх выбарах у 1945-м. Пазней аналагічнай палітыкі прытрымліваліся і кансерватыўныя ўрады. Доўгія ўзброеныя спробы Лондана захаваць свой уплыў мелі месца толькі ў брытанскай Малаі (тэрыторыя сучаснай Малайзіі) у канцы 1940-х — 1950-х гадах. А вось Індыі брытанцы вырашылі падараваць незалежнасць.
Луіс Маўнтбэтэн, апошні лонданскі намеснік, распрацаваў праграму, якая атрымала назву «плана Маўнтбэтэна». Ён прадугледжваў самавызначэнне кожнага рэгіёна: насельніцтва само мусіла вырашаць, у склад якой краіны ўвойдзе.
Незалежнасць Індыі была абвешчаная ў ноч з 14 на 15 жніўня 1947 года. Джавахарлал Неру стаў першым кіраўніком гэтай краіны. Яго спадчыннікамі сталі Індзіра Гандзі (прэм'ер-міністр у 1966−1977, 1980−1984) і яе сын Раджыў (1984−1989). Апошнія двое былі забітыя тэрарыстамі. Але ніякага дачынення да Махатмы яны не маюць: Індзіра была дачкой Неру і выйшла замуж за чалавека з прозвішчам Гандзі, цёзку мысляра.
Але вернемся да падзей 1947 года. У выніку рэалізацыі «плана Маўнтбэтэна» паўсталі Індыя, а таксама мусульманскія Пакістан і Бангладэш (у мінулым Усходні Пакістан). Але значныя групы мусульман і індуістаў усё роўна аказаліся ў меншасці ў новых краінах — гэта выклікала шматмільённую міграцыю (ад 10 да 12 млн чалавек былі вымушаныя пераехаць), а таксама гібель тысяч людзей у выніку гвалту. Новыя краіны так і не змаглі падзяліць рэгіён Кашмір, які да гэтага часу застаецца іх каменем спатыкнення.
Гандзі выступаў супраць гэтага плана, але не змог як перашкодзіць яго рэалізацыі, так і спыніць наступныя крывавыя канфлікты.
Гібель і жыццё пасля смерці
У 1948 годзе Махатма Гандзі загінуў у выніку нападу актывіста радыкальнай групоўкі «Хінду Махасабха». Натхурам Годзэ забіў нацыянальнага героя трыма стрэламі з пісталета падчас малітвы. Гэты фанатык лічыў Гандзі здраднікам, бо той не пратэставаў супраць падзелу Індыі. Таксама ён усклаў на яго адказнасць за гвалт, які здарыўся падчас тых падзей.
У пахаванні Гандзі ўзяў удзел больш чым мільён чалавек. Улады выкарысталі гэтую падзею ў сваіх мэтах. Яны задушылі ўсю мусульманскую апазіцыю і па сутнасці манапалізавалі права на трактоўку поглядаў Махатмы, хоць ён часцяком выступаў з ідэямі, супрацьлеглымі поглядам Неру і яго каманды.
Пасля смерці Гандзі быў крэміраваны з дзяржаўным ушанаваннем у Нью-Дэлі. Але яго попел не быў развеяны над ракой у адпаведнасці з індуісцкай верай, а быў падзелены на некалькі частак (іх дакладная колькасць не вядомая) і правезены па розных рэгіёнах Індыі, каб усе маглі з ім развітацца. Затым большая частка праху была сабраная і развеяная над морам на поўдні Індыі, дзе сустракаюцца воды Індыйскага акіяна, Аравійскага мора і Бенгальскага заліва. Іншыя часткі праху апынуліся ў розных месцах, некаторыя з іх знаходзяцца ў прыватных калекцыях.
У 2019-м невядомыя прабраліся ў мемарыял на тэрыторыі штата Мадх’я-Прадэш у Індыі і скралі частку рэшткаў Гандзі, якія захоўваліся там. Інцыдэнт адбыўся ў дзень 150-й гадавіны з дня яго нараджэння. Невядомыя ўзялі попел з мемарыяла, а таксама напісалі зялёнай фарбай слова «здраднік» на фотаздымках Махатмы. Навіны пра знаходку таго, што скралі, не з’яўляліся ў СМІ — мяркуючы па ўсім, прах так і не знайшлі.
Гэты факт — лішняе сведчанне таго, што асоба Гандзі да гэтага часу не пакідае індыйцаў абыякавымі.
Чытайце таксама
