Восенню 2023 года ў Лондане ў будынку Барбікан-тэатра, аднаго з найбуйнейшых у горадзе, адбудзецца сусветная прэм’ера оперы «Дзікае паляванне караля Стаха» паводле аднайменнай аповесці Уладзіміра Караткевіча. Для беларускага Свабоднага тэатра яе напісала кампазітарка Вольга Падгайская. Мы пагаварылі з ёй пра стварэнне гэтай оперы, пра іншы твор, прысвечаны Марыі Калеснікавай, працу ў польскай музычнай школе і сучасных дзяцей.
«Бярэцца тэма, якая актуальная і ад якой баліць сэрца»
— Ведаю, што ў вашых бацькоў даволі незвычайная гісторыя знаёмства. Тата-беларус прыехаў у Казахстан падымаць цаліну, там пазнаёміўся з вашай мамай-украінкай. У сваю чаргу яе мама, вашая бабуля, трапіла туды пасля высылкі ў Сібір. Вы нарадзіліся ў Казахстане, але ў дзяцінстве пераехалі ў Беларусь. Кім вы сябе лічыце па нацыянальнасці? З кім ідэнтыфікуеце?
— Мне складана пра гэта думаць, тым больш цяпер.
— Наогул не думаеце?
— Мой тата — беларус, мама — украінка. Я не ведаю, хто я: беларуска і ўкраінка? Што рабіць з фактам нараджэння ў Казахстане, дваццаццю гадамі жыцця ў Беларусі? Цяпер я ў Польшчы, і гэта яшчэ адзін фактар. Таму складана сказаць. Можа, задам [сабе] гэтае пытанне гадоў у 90, калі дажыву. Калі працуеш над музыкай, не думаеш: маўляў, я — беларуска, таму буду браць толькі беларускія тэмы. Не, бярэцца тэма, якая актуальная і ад якой баліць сэрца.
— У вас ёсць музыка, прысвечаная Марыі Калеснікавай (твор «Неба Марыі» выконваўся на Бетховенскім фестывалі ў нямецкім Боне. — Заўв. рэд.), ёсць опера паводле твора Караткевіча. Але па-сапраўднаму ацаніць боль герояў гэтых твораў могуць менавіта беларусы. Калі б вы не былі беларускай, магчыма, гэтыя праблемы так не рэзанавалі б вам.
— Я сустракала шмат розных людзей, якія жывуць не ў Беларусі і нават не грамадзяне гэтай краіны. Але ў іх сэрца баліць нашмат мацней, чым у некаторых беларусаў. Дапусцім, у Берліне я пазнаёмілася з немцамі, якія да гэтага часу б’юцца за тую ж Машу Калеснікаву, пастаянна пішуць і гавораць пра яе. Таму нацыянальнасць не так важная. Самае галоўнае — каб перад табой быў чалавек.
— Вы пісалі «Дзікае паляванне» на замову Свабоднага тэатра. Якія пытанні абмяркоўвалі да пачатку працы?
— Абмяркоўвалі працягласць оперы, вельмі доўга выбіралі склад аркестра і вакалістаў, якія будуць яе выконваць. Ад гэтага ўжо і адштурхоўваліся. Патрэбны быў лібрэтыст, бо ў Караткевіча — проза. Я прапанавала паэта Андрэя Хадановіча, з якім вельмі шмат гадоў працую.
— Якія пажаданні ў вас былі да яго?
— Скарачаць тэкст як мага больш (усміхаецца). У Караткевіча вялікі твор, а працягласць оперы — дзве гадзіны. За гэты час трэба расказаць усё самае важнае.
— Колькі часу пайшло на напісанне оперы?
— Паўгода. Для оперы гэта маленькі тэрмін.
«Усё жыццё я жыла ў інтэлігентным атачэнні, а потым зразумела, наколькі страшнай можа быць чалавечая нянавісць»
— Наколькі падзеі ў свеце ўплывалі на працоўны працэс? Умоўна кажучы, чытанне навін магло збіць з працоўнага настрою?
— Я не магу абстрагавацца ад навін. Зразумела, што і беларускія, і ўкраінскія навіны, і нават расійская нянавісць — усё гэта паралізуе і адначасова ўплывае на працу. Чытанне каментароў па пэўных падзеях ці проста словы людзей у сацыяльных сетках, пачутыя размовы сяброў — усё гэта, магчыма, нават дапамагае адчуць падзеі, расказаныя Караткевічам, і перадаць усё гэта ў музыцы. Калі чытаеш арыгінал, часам здаецца, што ўсё абстрактна, не па-сапраўднаму. А калі праецыюеш тыя падзеі на сваё жыццё і чытаеш сучасныя навіны, то разумееш, што гаворка пра адно і тое ж, што нічога не змянілася.
Уявіце, што я збіраюся напісаць музычны фрагмент, калі галоўная гераіня плача па сваім забітым сябру. Чытаю, што нехта на вайне зноў памёр. У такой сітуацыі пішаш музыку, плачаш і яшчэ больш пачынаеш адчуваць гэтую сітуацыю. Бо гаворка ўжо не пра выдуманую гераіню з нейкай кнігі.
Можа, калі б я жыла, умоўна, у Новай Зеландыі, мне наогул было б усё роўна, што адбываецца цяпер на гэтым кантыненце. А так я жыву з гэтымі людзьмі, чытаю навіны і не магу па-іншаму.
— Адным творчым людзям падабаецца такое пытанне, іншыя яго цярпець не могуць. Але ўсё ж спытаю: пра што наогул вашая опера?
— У ёй дзве галоўныя тэмы: любові і страху, якія ідуць праз увесь твор як лейтматыў. Тэмы страху вельмі шмат, але любоў усё ж перамагае.
— Калі вы сказалі пра гэтыя тэмы, адразу ж паўстала асацыяцыя з вашым творам, прысвечаным Калеснікавай. Ён натхніў вас на оперу?
— Не, гэта зусім розныя творы. Падобныя яны толькі тым, што напісаныя цяпер пра нашыя падзеі. Пра што я магу пісаць апошнія тры гады? Толькі пра тое, пра што душа баліць. Сюжэты розныя, але прычына страху адна і тая ж. Вельмі натхняюць людзі, у якіх ёсць столькі смеласці і сілы. Людзі, якія змагаюцца за нас на вайне, якія сядзяць за нас усіх у турме. І такіх герояў мы сустрэнем у оперы.
— Караткевіч пісаў свой твор у 1950-я гады, вы стварылі оперу ў ХХІ стагоддзі. Ужо столькі гадоў гэты сюжэт запатрабаваны. Вы верыце, што калі-небудзь ён перастане быць актуальным?
— Не-не, раней я была аптымісткай, цяпер ператварылася ў песімістку. Я ўвесь час расчароўваюся ў людзях. Я не магла паверыць, што самы блізкі сябар можа перастаць любіць праз дробязь, а сусед можа забіць суседа. А цяпер бачу гэта ўвесь час. Усё жыццё я жыла ў інтэлігентным атачэнні, а потым сутыкнулася з іншымі людзьмі з іншага свету, зразумела, наколькі страшнай можа быць чалавечая нянавісць, з якой нічога нельга зрабіць. У мяне быццам вочы адкрыліся. Я зразумела, што гэтыя людзі існавалі ўвесь гэты час паралельна з маім цудоўным светам.
Караткевіч перадаў стан людзей на акупаваных тэрыторыях (дзеянне аповесці адбываецца на беларускіх землях у канцы XIX стагоддзя — у той час, калі яны ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі. — Заўв. рэд.). Думаю, што такі сюжэт будзе актуальным заўсёды. Так, магчыма, у будучыні канкрэтна з намі ўсё будзе добра. Але ў свеце заўсёды будуць заваёўнікі, а пакутаваць будуць нявінныя людзі. І гэтая гісторыя заўсёды будзе ісці па коле.
«У цяперашняга пакалення няма ніякіх межаў, павагі да іншых. Бо вольны чалавек: можаш рабіць што хочаш»
— Якая ў вас цяпер асноўная праца?
— Выкладаю ў польскай музычнай школе і ў музычнай школе, якую арганізавала беларуска Галіна Казіміроўская, таксама ў Польшчы.
— Сумяшчаць гэта з напісаннем оперы рэальна?
— Вельмі складана. Часам даводзілася і ўрокі ў школах адмяняць.
— Наколькі музычная адукацыя ў Польшчы адрозніваецца ад беларускай?
— Цяжка адказаць на гэтае пытанне. У Беларусі я выкладала ў дзяржаўнай школе, тут — у прыватнай, з зусім іншай праграмай і з іншымі мэтамі.
У Беларусі дзіця мусіла вучыцца нягледзячы ні на што. Падабаецца, не падабаецца, плача яно ці не плача, ёсць у яго час на ўрокі ці не. У мяне, вядома, дзеці не плакалі (усміхаецца). А тут, у прыватнай школе, галоўнае, каб дзіця было шчаслівым і не кінула вучыцца. Таму пярэчыць яму нельга, хатніх заданняў амаль не даюць.
— А дзеці ў нашых краінах адрозніваюцца?
— А вось дзеці абсалютна іншыя, чым у Беларусі. Як і людзі ў прынцыпе. Пра гэта можна вельмі доўга расказваць. Прывяду толькі адзін прыклад: тут людзі больш свабодныя, больш разняволеныя. Нават элементарна могуць сабе дазволіць гучна размаўляць у транспарце. З дзецьмі складаней. Яны з меншай павагай ставяцца да дарослых.
— Гэта добра ці дрэнна?
— Для мяне дрэнна. Сутыкнулася з гэтым і вельмі мучаюся. Не ведаю, як перастроіцца і куды коціцца гэты свет (усміхаецца). Не ведаю, што будзе далей. У цяперашняга пакалення, якое падрастае, няма ніякіх межаў, павагі да іншых. Бо вольны чалавек — можаш рабіць што хочаш. А тое, што ад гэтага пакутуюць навакольныя, іх не хвалюе. І ад гэтага я пакутую.
— За кошт выкладання ў польскай музычнай школе можна годна жыць у фінансавым плане?
— У кожнага сваё разуменне годнасці. Заробленых грошай мне хапае, каб здымаць кватэру. Але я працую пару дзён на тыдзень. Калі б я працавала ў школе кожны дзень, былі б іншыя лічбы. У любым выпадку ў Польшчы разумеюць, што праца кампазітара цэніцца і ацэньваецца нашмат вышэй, чым у Беларусі.
— Як гэта праяўляецца?
— За працу плацяць. Творы мясцовых кампазітараў у Польшчы — у адрозненне ад Беларусі — запатрабаваныя, іх выконваюць. У Беларусі яны ў найлепшым выпадку гучаць на творчых вечарах у камерных залах, асобныя дзіцячыя творы — на канцэртах у музычных школах або на канцэртах камернай музыкі ў філармоніі. Глабальна ж беларускіх кампазітараў на радзіме не граюць. І я не ведаю, калі іх будуць выконваць, калі нас пачнуць цаніць.
«Цяпер ва ўсіх людзей, якія пераехалі, своеасаблівы памежны стан, які можа зацягнуцца на некалькі гадоў»
— Спявак Ілля Сільчукоў расказваў нам, што ў свеце оперы не абысціся без агентаў, якія прадстаўляюць інтарэсы спевакоў. А што з польскімі кампазітарамі?
— Агенты для кампазітараў ёсць ва ўсім свеце, не толькі ў Польшчы. Але пакуль не спрабавала працаваць з кімсьці з іх. Жыццё ў эміграцыі цяжкае, шмат часу ідзе на тое, каб асталявацца на новым месцы.
— А як тады вашыя творы даходзяць да прэм’еры: вам робяць прапанову ці вы самі звяртаецеся ў які-небудзь польскі аркестр?
— Не. Звычайна я пішу, калі нехта нешта замаўляе (пакуль гэта беларусы, не палякі). Проста так, у стол, пішу вельмі рэдка.
— А чаму? Прычына ў фінансах ці гэта прынцыповая пазіцыя, што ўсе творы мусяць выконвацца тут і цяпер?
— Не, гэта не прынцыпова. Проста калі ёсць нейкая замова, яна забірае вельмі шмат часу. Звычайна занураешся ў нейкі стан і пішаш нешта канкрэтнае. Потым паступае іншая прапанова. Апошнім часам гэта часцей за ўсё музыка для спектакляў, якія беларускія рэжысёры (напрыклад, Юра Дзівакоў) ставяць у польскіх тэатрах. У такім рытме я працую апошнія два гады. Таму адцягвацца і нешта пісаць для сябе ў мяне няма магчымасці.
— Ці ёсць мэта знайсці польскіх замоўцаў і інтэгравацца ў польскую музычную прастору?
— Так, я гэтага вельмі хачу, але ў мяне пакуль нават фізічна не хапае на гэта часу. Зацягвае праца. І я выдатна разумею, што ў палякаў свая канкурэнцыя паміж сабой, а тут яшчэ нейкая эмігрантка прыехала. Зразумела, што я трапіла да людзей у чужы дом і не буду ім перашкаджаць.
У цэлым жа цяпер ва ўсіх людзей, якія пераехалі, своеасаблівы памежны стан, які, як кажа мой псіхолаг, можа зацягнуцца на некалькі гадоў. Бо будучыня пакуль незразумелая. Можа, я вярнуся дадому, а можа, і не.
— У Беларусі вы не толькі пісалі сваю музыку, але яшчэ і выступалі як арганістка. Калі-небудзь выконвалі сваю музыку?
— Пастаянна. Я выконвала ў асноўным музыку сучасных беларускіх і замежных кампазітараў — і сваю, натуральна.
— Наколькі змяняецца ўспрыманне аднаго і таго ж твора, калі вы яго напісалі і потым слухаеце і калі выконваеце?
— Неяк яшчэ ў Беларусі ў філармоніі гралі маю музыку з аркестрам. Я як арганістка сядзела дзесьці побач з ударнымі, у канцы сцэны. Чула толькі ударнікаў і духавікоў, астатняе — не. У гэтым уся складанасць. То-бок ты ўспрымаеш музыку проста як выканаўца, галоўнае — сыграць ноты выразна пад дырыжора. А вось калі ты кампазітар, то ўжо чуеш, ці правільна напісаў тое, што задумваў. Вядома, у нейкія моманты можна папрасіць дапамогі ў калег (напрыклад, у іншага арганіста). Але наогул ты ці кампазітар, ці арганіст.
Праўда, ёсць плюс [і ў выкананні ўласнага твора]: бывае, мяне як выканаўцу раптам панясе не туды, і ў творы будзе месца, якое хочацца падкрэсліць, а ў нотах гэтага не напісана. Але як кампазітар я потым маю права зрабіць тут невялікую рэмарку (пазнаку ў нотах, якая можа змяняць тэмп або іншыя асаблівасці твора. — Заўв. рэд.).
— Сітуацыя, калі вы адначасова і кампазітар, і выканаўца, вам дапамагае ці перашкаджае?
— Дапамагае, вядома. Напрыклад, кампазітар-скрыпач больш удала напіша для скрыпкі. У адрозненне ад кампазітара-піяніста. І наадварот, кампазітар-піяніст больш удала напіша для фартэпіяна, у адрозненне ад скрыпача. У кампазітараў-піяністаў больш гарманічны слых, а ў кампазітараў-скрыпачоў або духавікоў — меладычны. Таму яны крыху па-іншаму пішуць музыку. У кампазітара-арганіста зусім іншае ў галаве. У аргана вельмі шмат тэмбраў, якіх няма ў іншых інструментаў. Калі пішу для аркестра, я гэтым карыстаюся.
Чытайце таксама
