Жыхары атмасферных дамоў 1950-х гадоў на праспекце Незалежнасці ў Мінску адбіваюцца ад дакучлівых інвестараў, што імкнуцца выкарыстаць у сваіх мэтах прынадны кавалак зямлі ў цэнтры сталіцы. Цяпер гэтыя пабудовы — гістарычныя помнікі, бо тысячагадовы Мінск захаваў не так і шмат старажытных будынкаў. Многія з іх былі страчаныя падчас і пасля Другой сусветнай вайны. Расказваем пра гэтую апошнюю па храналогіі радыкальную перабудову, якая назаўжды змяніла сталіцу, і тлумачым яе прычыны.
Што захавалася пасля вайны, а што — не
Сучасны Мінск — гэта горад з вялікімі праспектамі па некалькі палосаў у кожны бок, шырокімі ходнікамі і будынкамі ў стылі сталінскага ампіру ўздоўж праспекта Незалежнасці. Але такой сталіца Беларусі стала пасля Другой сусветнай вайны. Да гэтага ж яна была зусім іншай.
«Да вайны Мінск быў горадам павятовага тыпу, з крывымі вузкімі вулачкамі, і ў ім адсутнічалі буйныя прадпрыемствы прамысловасці», — успамінаў у мемуарах кіраўнік БССР у 1938−1947 гадах Панцеляймон Панамарэнка.
«У маім уяўленні [Мінск] мусіў складацца з вялізных будынкаў, а ўсюды стаялі аднапавярховыя драўляныя хаты. Двух- і трохпавярховыя дамы пераважалі толькі ў цэнтры, некалькі новабудоўляў тут мелі нават па чатыры паверхі. Ледзь павернеш убок — замест цвёрдага дарожнага пакрыцця звычайны грунт, які ператвараецца вясной і восенню ў непралазны бруд», — расказваў у мемуарах «Листая страницы жизни» пра сваё наведванне Мінска ў 1935-м будучы мэр сталіцы Васіль Шарапаў.
У 1930-я гады ў горадзе пачалося ўзвядзенне шэрагу будынкаў, якія потым сталі візітнымі карткамі горада: Дома ўрада, Опернага тэатра, Акадэміі навук, Дома афіцэраў, будынка ЦК КПБ (цяпер — Адміністрацыя прэзідэнта) і дзяржаўнай бібліятэкі (размяшчалася насупраць ЦК КПБ, там працавала «нацыяналка» да пераезду на праспект Незалежнасці). Але гаворкі пра будаўніцтва комплексу новых будынкаў яшчэ не ішло. Будынкі часцяком узводзіліся пасярод прыватнай забудовы (звычайна драўлянай) і недалёка ад будынкаў XIX-XX стагоддзяў.
Потым у Мінск прыйшла вайна. Нацысты напалі на Савецкі Саюз 22 чэрвеня 1941 года. Ужо праз дзень, 24 чэрвеня, пачалося першае масіраванае бамбардаванне Мінска (горад бамбілі і ў папярэднія два дні, але не вельмі актыўна). Увесь дзень беларускую сталіцу «прасавалі» бамбардзіроўшчыкі, якія выкарыстоўвалі ў тым ліку запальныя бомбы. Агонь распаўсюдзіўся па ўсім цэнтры Мінска. Бамбёжкі працягваліся аж да 28 чэрвеня, калі горад быў акупаваны немцамі.
Паводле афіцыйных савецкіх звестак, прыведзеных у энцыклапедыі «Великая Отечественная война 1941−1945», за шэсць першых дзён вайны ў горадзе знішчылі 80% жылой забудовы. Незалежныя гісторыкі прыводзяць іншыя лічбы. Сяргей Абламейка, аўтар даследавання «Невядомы Мінск. Гісторыя знікнення», схільны верыць нямецкай карце 1944 года. Згодна з ёй, нацысты разбурылі 30−40% гарадской забудовы (Абламейка перакладае частку адказнасці за разбурэнні на налёты савецкай авіяцыі, але гэта тэма асобнага тэксту). «Але ў цэнтральнай частцы горада пераважалі 2−4-павярховыя дамы, таму жылая плошча іх была большая, — піша гісторык. — Гэта і дае лічбу каля 54% страчанай у горадзе жылой плошчы, якую ў пачатку 1946 года прыводзіла Бюро інвентарызацыі Мінскага гарвыканкама».
Розніца паміж 54% і 80% велізарная. Але нават калі ўзяць меншую лічбу, разбурэнні былі гіганцкімі. Можна ўпэўнена сцвярджаць, што як мінімум палова горада пасля вайны ляжала ў руінах.
Звернем увагу на некалькі момантаў. Першы — большасць знакавых будынкаў, узведзеных у 1930-я гады, ацалела. Самыя вядомыя мы пералічылі вышэй. Былі і тыя, што не захаваліся:
- Дом спецыялістаў у раёне скрыжавання сучаснай вуліцы Казлова і праспекта Незалежнасці (згарэў у чэрвені 1941 года. Яго абгарэлыя абломкі знеслі немцы пасля ўзяцця горада);
- будынак НКУС, які размяшчаўся на цэнтральнай вуліцы сталіцы (пасля вайны захаваўся нядрэнна, але з невядомай прычыны яго разабралі, пасля чаго на гэтым месцы ў канцы 1940-х узвялі новы будынак КДБ);
- беларуская кантора (аддзяленне) Дзяржбанка СССР, якая знаходзілася на ўсё той жа цэнтральнай вуліцы — яе знеслі для пашырэння сучаснага праспекта Незалежнасці (цяпер на гэтым месцы жылы дом, размешчаны насупраць універсама «Цэнтральны»).
Гэта самыя вядомыя прыклады. Але нават у гэтым выпадку відаць, што толькі Дом спецыялістаў не перажыў вайны. Два іншыя будынкі знеслі пазней па рашэнні зверху.
Вайну перажыў і шэраг іншых вядомых будынкаў, якія тым не менш не дайшлі да нашых дзён. Напрыклад, на скрыжаванні сучасных вуліц Энгельса і Інтэрнацыянальнай, у глыбіні Кастрычніцкай плошчы, знаходзіўся дамініканскі касцёл Святога Тамаша Аквінскага. Ён быў пабудаваны разам з манастыром у сярэдзіне XVII стагоддзя ў гонар адной з перамог нашых продкаў над Маскоўскім княствам. Падчас Другой сусветнай яго часткова разбурылі. Планавалася аднаўленне будынка. На яго кансервацыю нават была атрыманая кантрыбуцыя ад Германіі. Але ў 1950-м касцёл узарвалі.
Яшчэ адзін прыклад — трох’ярусная вежа з гадзіннікам, якую пабудавалі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя на плошчы Свабоды — побач знаходзіўся езуіцкі калегіум. У апошнім у розныя гады размяшчаліся рэзідэнцыя мінскага губернатара, урад БНР, а потым Савет народных камісараў (урад) і Цэнтральны выканаўчы камітэт беларускіх бальшавікоў. Здаецца, апошняя акалічнасць будынак і ўратавала. Ён захаваўся, цяпер у ім працуе музычная школа.
А вось вежа падчас вайны была моцна пашкоджаная. Як пісаў TUT.BY, у першыя пасляваенныя гады абмяркоўваўся праект яе аднаўлення, прычым фінансаванне гэтых работ пераможаная Германія, зноў жа, брала на сябе. Але з незразумелых прычын ад рэканструкцыі будынка вырашылі адмовіцца. У 1951-м вежу знеслі.
Варшава — прыклад для пераймання
Прыклады з касцёлам і вежай далёка не адзіныя. Як пісаў Сяргей Абламейка, «масавыя разборкі і зносы [у Мінску] працягваліся да 1947 года, выбарачныя — і ў наступныя гады. Былі разабраныя асобныя дамы і цэлыя кварталы з франтальнай і ўнутрыквартальнай забудовай на вуліцах Валадарскага, Інтэрнацыянальнай, Калініна, Камсамольскай, Камуністычнай, Леніна, Астроўскага, Рэвалюцыйнай, Рэспубліканскай, Урыцкага, Энгельса і іншых».
Часта будынкі проста ўзрывалі. Пра тое, як гэта адбывалася на практыцы, пакінуў успаміны Аляксандр Станюта — навуковец, сын знакамітай акторкі Купалаўскага тэатра Стэфаніі Станюты. Пасля Другой сусветнай ён жыў побач з плошчай Свабоды і зафіксаваў убачанае ў рамане «Городские сны»:
«Здесь, в центре города, вернее того, что от него осталось, взрывали и сносили полуразрушенные здания. Лучшего зрелища нельзя было придумать. Солдаты с красными флажками оцепляли пустырь вокруг и пересвистывались милицейскими свистками. Мальчишки из ближайших улиц, все прохожие рассаживались на камнях, на грудах кирпичей. Все ждали — долго, терпеливо. И вот тяжелая каменная глыба глухо бухала нутром, окутывалась пылью, дымом, вздрагивала, оседала и рассыпалась в прах.
Долго не уходило огромное облако на месте взрыва. Долго не удавалось увидеть груды камней там, где только что стояли толстенные стены. Все смотрели как завороженные, как смотрят на огонь, пожар. Все молчали и не спешили расходиться».
Прыведзеныя вышэй факты сведчаць, што аднавіць стары Мінск пасля вайны было цалкам рэальна. Тым больш што перад намі ёсць прыклад Варшавы. Пасля Другой сусветнай у гэтым горадзе было разбурана ад 80% да 90% будынкаў на левым беразе Віслы (то-бок гістарычнага цэнтра). І тым не менш палякі вырашылі адбудаваць свой горад практычна ў тым выглядзе, які існаваў да вайны.
Варшавяне расчышчалі вуліцы і разбіралі разваліны, на самыя каштоўныя пабудовы вешалі інфармацыйныя таблічкі. Навукоўцы ж распрацавалі праект аднаўлення горада. Ідэя заключалася ў тым, каб вярнуць цэнтру выгляд XVII-XVIII стагоддзяў, калі горад быў сталіцай Рэчы Паспалітай (федэрацыі, у склад якой уваходзілі і беларускія землі). Для гэтага выкарыстоўвалі ацалелыя часткі будынкаў, а таксама разнастайныя архіўныя дакументы (ад малюнкаў да захаваных слоўных апісанняў). Дамы, пабудаваныя ў XIX-XX стагоддзях, прызналі менш важнымі, таму матэрыялы некаторых з іх выкарыстоўваліся для аднаўлення старэйшых будынкаў.
У 1980-м Стары горад Варшавы ўнеслі ў спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА. Здавалася б, гэта нонсэнс, бо гаворка ішла пра «навабуд». Але такім чынам у арганізацыі адзначылі дакладнае аднаўленне і рэканструкцыю цэнтра польскай сталіцы.
Вядома, аднаўляць мінскія драўляныя дамы ніхто б не стаў, тым больш што яны не мелі асаблівай каштоўнасці. Але аднавіць большасць цагляных пабудоваў было рэальна — патрабавалася толькі жаданне.
Аднак яшчэ да вайны ўлады выношвалі планы па перапланіроўцы Мінска. Кропку ў пытанні паставіла Масква. У 1945-м праз Мінск праехаў Іосіф Сталін, які накіроўваўся ў Германію на Патсдамскую канферэнцыю. Лідар БССР Панцеляймон Панамарэнка, які згадваўся вышэй, пераказваў размову з савецкім правадыром: «Ёсць адно пытанне, якое я збіраўся далажыць вам і прасіць вашай парады, таварыш Сталін, — і гэта пытанне, якое хвалюе нас найбольш. Яно датычыць таго, якім будзе агульнае аблічча Беларусі ў будучыні, якімі стануць нашыя гарады, у тым ліку і сталіца рэспублікі», — пісаў Панамарэнка.
Ён назваў Мінск «горадам павятовага тыпу» (вышэй мы прыводзілі фрагмент той цытаты) і дадаў: «Цяпер ён разбураны дашчэнту (як мы ўжо ведаем, гэта не зусім адпавядала рэчаіснасці. — Заўв. рэд.). Ці такім яго аднаўляць, якім ён быў? Магчыма, і іншым. Але любыя планы будуць нерэальнымі, калі ў Мінску і каля яго не пабудаваць некалькі прадпрыемстваў буйной прамысловасці. Яны пацягнуць за сабой усё — і жыллё, і добраўпарадкаванне. Вуліцы будзем рабіць шырэйшымі і больш простымі, у планіроўку горада занясём іншыя паказчыкі. Вялікія высілкі аднаўлення будуць мець вялікую мэту».
Звярніце ўвагу на выраз «вуліцы <…> шырэйшыя і больш простыя». Ідэя пра новае аблічча Мінска, якое горад пазней і набыў, была агучаная менавіта тады. Акрамя таго, Панамарэнка і прапанаваў пабудаваць у беларускай сталіцы трактарны завод і яшчэ некалькі прамысловых прадпрыемстваў. Сталін з ім пагадзіўся. У выніку Мінск пачаў кардынальна перабудоўвацца.
Параўнанне з Вільнюсам і Львовам
Зрэшты, першыя крокі па перабудове зрабілі яшчэ да размовы Панамарэнкі і Сталіна. Як адзначаў Сяргей Абламейка, ужо 15 жніўня 1944 года — тады з часу вызвалення сталіцы ад нацыстаў прайшло менш за паўтара месяца — у Мінск прыбыла камісія Камітэта па справах архітэктуры пры савецкім урадзе. У яе склад былі ўключаныя галоўныя архітэктары СССР. 27 жніўня яны прадставілі эскізны праект «Ідэя цэнтра Мінска».
Акадэмікі канстатавалі, што па архітэктуры беларускую сталіцу — нават у гэтым, шмат у чым пашкоджаным выглядзе — можна было параўнаць з Вільнюсам і Львовам. Як яны адзначалі, Мінск «характэрны вузкімі, паламанымі ў плане вуліцамі, забудаваны ў цэнтры капітальнымі будынкамі, сярод якіх многія маюць значэнне як гістарычныя помнікі архітэктуры». Але пры гэтым архітэктары не далі гораду шанцаў на выратаванне. На месцы старажытнага Замчышча (месца, дзе ў мінулым знаходзіўся замак) была запланаваная — як і ў даваенным праекце — зялёная зона і паркавая магістраль (сучасны праспект Пераможцаў).
Праўда, архітэктары з Масквы прапанавалі захаваць значную частку забудовы вуліцы Савецкай (сучасны праспект Незалежнасці) праз яе высокую архітэктурную каштоўнасць. «Яе забудова цалкам захавалася ад рога з Камсамольскай да Чырвонага касцёла, прычым тая яе частка, што знаходзілася на месцы цяперашняй плошчы Незалежнасці, не была нават спаленая і захавала дахі. Але „беларускія вучні“ не выканалі прапановы расійскіх „настаўнікаў“», — пісаў Абламейка.
Ужо ў тым самым 1944 годзе архітэктар Навум Трахтэнберг апублікаваў у «Советской Белоруссии» тэкст, у якім паўтарыў і развіў ідэі сваіх калегаў: «Для разгрузкі Савецкай вуліцы (праспекта Незалежнасці. — Заўв. рэд.) ад грузавога транспарту праектуецца дублявальная магістраль. Пачынаючы ад плошчы ля чыгуначнага моста, грузавы рух, які накіроўваецца ў раён Камароўкі, пераключаецца на вуліцы Мяснікова, Нямігу і Гандлёвую, якія выпростваюцца і пашыраюцца да габарытаў, што задавальняюць транспартнае значэнне гэтай магістралі. Спрашчаецца і выпростваецца вулічная сетка раёна Нямігі». Ідэя была рэалізавана праз некалькі дзесяцігоддзяў, калі быў знесены гістарычны раён Нямігі. Гэтае рашэнне разарвала гістарычны цэнтр горада на дзве часткі.
Асобныя чыноўнікі спрабавалі супраціўляцца такім ідэям. У верасні 1945 года на паседжанні бюро Мінскага абкама партыі абмяркоўвалі мерапрыемствы па дапамозе Мінску. Архітэктар Міхаіл Асмалоўскі — той самы, у гонар якога неафіцыйна называюць Асмалоўкай адзін з цэнтральных сталічных мікрараёнаў, — прапанаваў дадаць да слова «аднаўленне» паняцце «рэканструкцыя». Але гэтаму ўспрацівіўся першы сакратар абкама Васіль Казлоў: «Наадварот, мы ўзвядзём горад Мінск нанова». «Такім чынам, захаванне „старога Мінска“ нават і не планавалася», — канстатаваў даследчык Томас Бон, які апісаў гэтую дыскусію ў сваёй кнізе «Мінскі феномен».
У 1946 годзе з’явіўся новы генеральны план Мінска. Разбурэнне горада, адзначалася ў дакуменце, ёсць шанцам пераадолець гістарычна ўзніклыя недахопы (вузкія і крывыя вуліцы, жаласны стан драўляных дамоў) дзякуючы новай адкрытай забудове, пракладванню праспектаў і плошчаў з зялёнымі насаджэннямі, пісаў Бон.
Менавіта гэты план (а таксама яго «палепшаная» версія 1951 года) і пачаў рэалізоўвацца на практыцы. У 1940-я — 1950-я гады сучасны праспект Незалежнасці быў пашыраны. Уздоўж яго пачалі ўзводзіць сучасныя будынкі КДБ, ГУМа, Палаца прафсаюзаў і іншыя — усё ў адным стылі сталінскага ампіру.
Знесці нельга захаваць
Сяргей Абламейка перакананы, што рашэнне кардынальна перабудаваць Мінск і фактычна знішчыць Стары горад прынялі абсалютна свядома. Наконт непасрэдных выканаўцаў яму ўсё зразумела: «Нізкі культурны ўзровень, пагарда да ўсяго беларускага і „заходняга“, палон камуністычных ідэяў „светлага заўтра“ і адпаведнай яму новай архітэктуры штурхалі аўтараў генплана і яго заказчыкаў у кіраўніцтве БССР да канчатковага зносу Старога горада. І яны гэта зрабілі».
Але заказчыкі знаходзіліся наверсе. Навуковец перакананы, што рашэнне прымалася кіраўніцтвам СССР, якое хацела знішчыць нацыянальную ідэнтычнасць заваяваных ім народаў. На старонках сваёй кнігі Абламейка даказвае, што прынцыпы развіцця архітэктуры савецкіх гарадоў фармуляваліся асабіста Сталіным. На яго думку, Мінск у гэтым выпадку не быў унікальны. Напрыклад, аналагічная сітуацыя мела месца ў Кіеве. «Патрэбныя» ўладзе будынкі, якія знаходзіліся ў цэнтры, пасля Другой сусветнай вайны захаваліся (напрыклад, урадавыя ўстановы). А вось «непрыдатныя» не ацалелі. У выніку Кіеўскі Крашчацік — галоўная вуліца ўкраінскай сталіцы — быў перабудаваны па тым самым прынцыпе, што і мінскі галоўны праспект, і ў тым жа стылі сталінскага ампіру.
Пра невыпадковасць і свядомае знішчэнне горада сведчыць яшчэ адзін факт, агучаны Абламейкам.
«У архівах і музеях Беларусі сабраныя тысячы фотаздымкаў Мінска. Гэта выявы не толькі вялікіх і прыгожых цэнтральных вуліц і пляцаў горада, а таксама ўсіх значных будынкаў на іх, але і здымкі занядбаных ускраінаў <…>. Сфатаграфаваныя ўсе дарэвалюцыйныя прадпрыемствы горада, галоўныя грамадскія і дзяржаўныя ўстановы, рынкі, клубы, скверы і паркі, фантаны, ускраінныя шляхецкія сядзібы, іпадром, вакзал, тэатры і гатэлі», — пісаў навуковец.
Але, кажа ён, у архівах і музеях «няма толькі ніводнага (!) здымка самых старых цэнтральных мінскіх вуліц Замкавай, Падзамкавай, Завальнай, Нова-Мясніцкай і Стара-Мясніцкай (Старазамкавай) — вузкіх, крывых, еўрапейскіх, з каменным брукам, забудаваных 2−3−4-павярховымі мураванымі дамамі, некаторыя з якіх у 1920-я гады яшчэ былі накрытыя дахоўкай, з трамвайнымі рэйкамі і ліхтарамі. Іншымі словамі, няма зробленых да вайны фотавыяваў месца, адкуль Мінск пачынаўся, самога сэрца Старога горада — унутранай тэрыторыі Замчышча з вышэйназванымі вуліцамі».
Абламейка лічыць гэта невыпадковым і падазрае, што фатаграфіі свядома канфіскавалі, а потым схавалі (ці знішчылі) спецслужбы. Тым больш што ў архіве кінафотафонадакументаў, які знаходзіцца ў Дзяржынску, усё ж захавалася адна фатаграфія Старога горада. Гаворка пра выяву вуліцы Касмадзям’янаўскай (пазней пераназванай у Дзям’яна Беднага) 1930−1931 гадоў. Гэтая вуліца ішла амаль паралельна цяперашняй вуліцы Кірыла і Мяфодзія і спускалася ўніз ад плошчы Свабоды да ніжняга рынку (плошчы 8 сакавіка).
Зрабіўшы запыт у архіў, Абламейка высветліў, што здымак вярнуўся ў Беларусь без тлумачэння прычын з Маскоўскага архіва кінафотафонадакументаў СССР у пачатку траўня 1953 года (то-бок неўзабаве пасля смерці Сталіна). Якраз тады ў разгары была «берыеўская адліга»: спрабуючы прыйсці да ўлады, міністр унутраных справаў Лаўрэнцій Берыя зрабіў стаўку на нацыянальныя кадры і фактычна абвясціў пра правядзенне ўкраінізацыі і беларусізацыі ў саюзных рэспубліках. Гэтыя ініцыятывы былі згорнутыя адразу пасля яго арышту, які адбыўся ў тым самым годзе.
«Звяртае на сябе ўвагу, што здымак з Масквы прыйшоў усяго адзін. Якраз
гэта можа быць доказам таго, што астатняе паспелі зьнішчыць. Калі ж іншыя падобныя фотадакументы проста не паспелі перадаць у Беларусь, дык цалкам верагодна, што яны захоўваюцца ў маскоўскіх сховішчах і ў нашы дні», — пісаў Абламейка.
Знішчэнне цэнтра Мінска пачалося з дамоў уздоўж сучаснага праспекта Незалежнасці. Увесну 1956 года чарга дайшла да мінскага Замчышча. На ім з’явіліся бульдозеры і эскаватары, якія рпчалі знішчаць гару і капаць у яе цэнтры катлаван. У той момант Замчышча яшчэ было рэальна захаваць. У яго заходняй частцы яшчэ стаялі пяць каменных будынкаў, якія знаходзіліся ўнутры тэрыторыі ранейшага замка. Захаваліся і дамы на вуліцах Завальнай і Нова-Мясніцкай. Барацьбу за Замчышча пачаў навуковец, даследчык беларускага мастацтва Міхаіл Кацэр. Паводле Абламейкі, ён пісаў лісты пратэсту і прасіў дапамогі ў разнастайных інстанцыях тагачаснага СССР і органах друку.
Увосень 1956-га Кацэр арганізаваў збор подпісаў пад новым лістом пратэсту. Яго не пабаяліся падпісаць толькі нямногія: гісторык Мікалай Нікольскі, пісьменнікі Пятро Глебка і Піліп Пестрак, кампазітар Яўген Цікоцкі, актор Купалаўскага тэатра Уладзімір Уладамірскі і навуковец, дэкан філфака БДУ Міхаіл Ларчанка. У падтрымку выступіла і газета «Літаратура і мастацтва», якая апублікавала шэраг тэкстаў пра важнасць захавання культурнай спадчыны. Але ў студзені 1957 года галоўнага рэдактара выдання, пісьменніка Васіля Вітку, і большую частку рэдкалегіі звольнілі. У 1960-х Замчышча знішчылі і разрэзалі напалову трасай паркавай магістралі (цяпер гэта праспект Пераможцаў).
Так Мінск ператварыўся ў горад, які нам знаёмы. Але яго даваенны жыхар, які вярнуўся на радзіму праз дзесяцігоддзе, мог бы і не пазнаць сталіцу Беларусі. Адначасова горад шмат у чым страціў сваю ідэнтычнасць. А яшчэ пасляваенная перабудова паказала, што ўлада можа не звяртаць увагі на інтарэсы грамадзян і перарабляць горад на сваё жаданне. Гэтай жа палітыкі яна прытрымліваецца і цяпер.
Чытайце таксама
