Двухтомны збор твораў класіка беларускай літаратуры Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, выдадзены дзяржвыдавецтвам «Мастацкая літаратура», прызналі «экстрэмісцкімі матэрыяламі» паводле рашэння суда Жыткавіцкага раёна. Да гэтага, яшчэ ў жніўні, аналагічны статус атрымалі прадмова да кнігі Дуніна-Марцінкевіча, якая выйшла ў серыі «Беларускі кнігазбор», і два вершы з апошняй, якія прыпісваюцца класіку. Расказваем, кім быў гэты пісьменнік, чым ён запомніўся і чаму раптам стаў непажаданы ўладам.
Герой нямілых уладам «Каласоў»
«На краёчку канапы, у кутку, сядзеў, зручна ўціснуўшыся ў мяккую падушку, нібы патануўшы ў ёй круглаватай фігуркай, маленькі дабрадушны гарбун. Горб у яго быў невялічкі і нагадваў бы лёгкую сутуласць, калі б толькі правае плячо не было вышэй за левае. Гэтая акалічнасць не зрабіла, відаць, ніякага дрэннага ўплыву на псіхічны склад гарбуна. На круглым мяккім абліччы блукала ўседаравальная, расчуленая ўсмешка. Гарбуну было год сорак пяць, але праставатыя блакітныя вочы, светла-русыя валасы, у якіх цяжка было заўважыць сівізну, румяны ўсмешлівы рот надавалі ягонаму абліччу добры, наіўны, у нечым дзяціны выраз», — так класік беларускай літаратуры Уладзімір Караткевіч выявіў у сваім рамане «Каласы пад сярпом тваім» Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча.
Нагадаем, нядаўна «Каласы…» прыбралі з праграмы для 11-га класа па беларускай літаратуры. У лістападзе гэтага дабіўся адыёзны прапагандыст Вадзім Гігін, які палічыў, што «там вельмі шмат выдумкі, там розныя рэальныя гістарычныя персанажы выяўленыя… Так, ва ўспрыманні нашага выдатнага пісьменніка, але не так, як яны рэальна паўстаюць з гістарычных дакументаў».
Але «Каласы…» — мастацкі, а не дакументальны твор, чаго, відаць, не разумее ці не хоча разумець Гігін. Зрэшты, атмасфера XIX стагоддзя і гістарычныя постаці, важныя для беларусаў, выяўленыя ў рамане цалкам рэалістычна. Сярод апошніх — нацыянальны герой Кастусь Каліноўскі, на якога ўжо пераключыліся нават расійскія прапагандысты, што галаслоўна абвінавачваюць яго ў тэроры, паэт Уладзіслаў Сыракомля, які адным з першых пачаў пісаць вершы на беларускай мове, — на адзін з іх ужо накінулася прапагандыстка Вольга Бондарава, пісьменнік Вінцэсь Каратынскі, даследчык Адам Кіркор, а таксама многія іншыя. Нават не разбіраючыся ў біяграфіі Дуніна-Марцінкевіча, становіцца зразумела: улады свядома атакуюць спадчыну людзей, чыя дзейнасць была скіраваная на развіццё беларускай мовы і нацыянальнага руху, на фармаванне нашай нацыі. А класік беларускай літаратуры Марцінкевіч быў адназначна сярод іх.
Біяграфію пісьменніка лепш за ўсё вывучаць па даследаванні, напісаным гісторыкам Дзмітрыем Драздом. Важкі том «Таямніцы Дуніна-Марцінкевіча» аб’ёмам 547 старонак выйшаў яшчэ ў 2018 годзе.
Як адзначаў даследчык, пры нараджэнні пісьменнік насіў «аднасастаўнае» прозвішча Марцінкевіч. Менавіта яно было запісанае ў метрыках яго бацькоў, роднай сястры Юліі, а таксама яго самога (Вінцэнт нарадзіўся ў 1808 годзе ў фальварку Панюшкавічы на тэрыторыі сучаснага Бабруйскага раёна). Толькі ў 1832 годзе Марцінкевіч, даказваючы сваё старажытнае дваранскае паходжанне, запісаў сваё прозвішча як Дунін-Марцінкевіч, надаючы яму больш самавітасці. У 1838 годзе герольдыя (установа пры Сенаце Расійскай імперыі, якая загадвала справамі пра дваранскія роды, іх тытулы і гербы) у Санкт-Пецярбургу зацвердзіла менавіта такі варыянт. З таго часу гэтае прозвішча стала афіцыйным як для пісьменніка, так і для многіх яго сваякоў.
Але насамрэч Дунін — гэта не прозвішча. Гэта «прыдомак» — то-бок дадатак да прозвішча, які дазваляе адрозніваць яго носьбіта ад цёзак (падвойнае прозвішча ўтвараецца, калі хтосьці бярэ два прозвішчы і злучае ў адно). На думку Дзмітрыя Дразда, «Дунін» — гэта нячаста ўжываная назва герба роду Марцінкевічаў, які называўся «Лебедзь», або прозвішча чалавека, якому прыпісваецца першае выкарыстанне гэтага герба, — Пятра Дуніна.
Пісьменнік падаў у герольдыю радавод, згодна з якім Пётр Дунін у 1124 годзе нібыта прыбыў у Польшчу з Даніі. Але Дзмітрый Дрозд не верыць у гэтую версію. На старонках сваёй кнігі ён даказвае, што большасць дакументаў пра раннія пакаленні роду Марцінкевічаў была сфальсіфікаваная або, у найлепшым выпадку, сумнеўная. Апошнія спасылаліся на справы судоў, фонды якіх ужо загінулі, таму праверыць іх дакладнасць было немагчыма. А асноўную частку радаводу Вінцэнт проста перапісаў з надрукаванага гербоўніка. Яна належала зусім іншаму роду.
Дакладна вядома, што бацька Вінцэнта, Ян Марцінкевіч, сапраўды быў шляхціцам у Вялікім Княстве Літоўскім і займаў прэстыжную пасаду навагрудскага чашніка (або падчашага). Але дакладных звестак пра дзеда і іншых продкаў пісьменніка не захавалася. Самы старажытны дакумент з рэальнага радаводу, знойдзены Драздом, датуецца 1758 годам.
Жыццё ў Люцінцы і цэнзура
Доўгі час лічылася, што пісьменнік быў пляменнікам Станіслава Богуш-Сестранцэвіча, які больш за 50 гадоў займаў пасаду біскупа ўсіх рымска-каталіцкіх касцёлаў у Расіі. У рэальнасці яны былі толькі далёкімі сваякамі.
Бацька пісьменніка быў жанаты першым шлюбам з пляменніцай біскупа. Дзеці ад гэтага шлюбу сапраўды атрымалі ў спадчыну частку маёмасці Богуш-Сестранцэвіча. А вось Вінцэнту не дасталася нічога — ён быў сынам ад другога шлюбу. Зрэшты, пры нараджэнні будучы пісьменнік не быў бедным чалавекам. Як піша Дрозд, у 1790-х гадах бацька літаратара разам з братам арандаваў маёнткі Старчыцы, якія належалі Радзівілам, і Новы Двор з сотнямі прыгонных. Але калі Вінцэнту было ўсяго тры месяцы, яго бацька памёр. Пасля гэтага матэрыяльнае становішча сям'і значна пагоршылася.
У маладосці будучы пісьменнік працаваў на дзяржаўнай службе: быў чыноўнікам у Мінскім крымінальным судзе, потым перакладчыкам у Мінскай епархіяльнай кансісторыі. Як адзначаў Дрозд, у 1835 годзе Вінцэнта арыштавалі па падазрэнні ў падробцы дакументаў. Але даказаць улады нічога не змаглі, а сам Дунін-Марцінкевіч даводзіў сваю невінаватасць. У зняволенні ён быў чатыры месяцы — спачатку ў Пішчалаўскім замку (сучасным СІЗА № 1 Мінска, «Валадарцы»), потым на мінскай гаўптвахце, пасля чаго пад хатнім арыштам — і быў вызвалены.
У 1840-м пісьменнік пакінуў дзяржслужбу. Ён набыў фальварак Люцінка (цяпер вёска Малая Люцінка Валожынскага раёна Мінскай вобласці), дзе жыў да самай смерці. Зрэшты, тады Дунін-Марцінкевіч рэгулярна наведваў Мінск.
У маёнтку пісьменнік пасяліўся разам са сваёй жонкай Юзэфай Бараноўскай — як адзначае Дрозд, дзяўчына збегла да яго ад бацькоў, калі ёй было 16 гадоў. У Люцінцы Дунін-Марцінкевіч стварыў дамашні тэатр, галоўныя ролі ў якім выконвалі дзеці Вінцэнта, яго сябры, а часам і вучні прыватнай школы, якую арганізавала сям’я пісьменніка. Сярод тых, хто вучыўся ў Люцінцы, быў Антон Лявіцкі, які ўвайшоў у гісторыю як пісьменнік, адзін з заснавальнікаў беларускай прозы Ядвігін Ш.
У тыя гады Дунін-Марцінкевіч займаўся стварэннем лібрэта, напісаўшы тэксты для некалькіх аперэт. Яго паплечнікам і аднадумцам быў кампазітар Станіслаў Манюшка — менавіта іх агульны помнік цяпер стаіць на сталічнай плошчы Свабоды. Кульмінацыяй сумеснай працы стала прэм’ера оперы «Ідылія» (або, па-польску, «Sielanka»), якая адбылася ў 1852 годзе ў будынку Мінскага гарадскога тэатра (цяпер на гэтым месцы знаходзіцца гатэль «Еўропа»). Героі спектакля размаўлялі на беларускай і польскай мовах. Але ўжо пасля першага паказу ўлады забаранілі «Ідылію».
Гэта стала далёка не адзінай забаронай, з якой сутыкнуўся пісьменнік. Яго першай кнігай быў якраз тэкст «Ідыліі», выпушчаны ў Вільні ў 1846 годзе. Наступныя кнігі друкаваліся ўжо ў Мінску. Гэта былі аповесць у вершах «Гапон», кнігі «Вечарніцы і Апантаны», «Цікавішся? Прачытай!», «Дудар беларускі, або Усяго патроху». Усе яны выходзілі ў 1855−1857 гадах і — з дазволу цэнзуры — друкаваліся на лацінцы: на беларускай мове, але лацінскімі літарамі.
Дунін-Марцінкевіч так тлумачыў прычыну выкарыстання гэтага алфавіту ў лісце да цэнзараў: «В наших провинциях из ста крестьян, наверное, можно найти 10, которые хорошо читают по-польски, когда, напротив, из тысячи насилу сыщется один знающий русский язык. То напечатав какое-либо белорусское сочинение русскими буквами (на кірыліцы. — Заўв. рэд.), смело можно запереть оное в сундук, ибо высший класс общества, имея под рукою русскую, польскую, французскую и немецкую литературы, не возьмет и в руки простонародной книги, а крестьяне хотя бы и желали читать повести и рассказы, но, не зная русских букв, не в состоянии удовлетворить своего желания».
У 1859 годзе Дунін-Марцінкевіч выдаў на беларускай лацінцы пераклад паэмы «Пан Тадэвуш» Адама Міцкевіча (дакладней, першых дзвюх частак твора). Наклад, які склаў 1 тысячу асобнікаў, затрымалі. Галоўнае ўпраўленне цэнзуры, якое базавалася ў Санкт-Пецярбургу, запатрабавала перашкодзіць «печатанию азбук, содержащих в себе применение польского алфавита к русскому языку». Нагадаем, што тады ў Расіі не прызнавалі існавання беларускай мовы як асобнай.
Класік беларускай літаратуры спрабаваў апраўдацца (яго цытату мы прыводзілі вышэй). Тады цэнзары ў Вільні вырашылі ўдакладніць інфармацыю ў калег з Санкт-Пецярбурга. На той час ужо існавала забарона друкаваць кнігі на ўкраінскай мове. «Хотя вышепомянутое (гаворка пра тую самую забарону. — Заўв. рэд.) относится, собственно, к малороссийскому наречию (то-бок да ўкраінскай мовы. — Заўв. рэд.), но, как и белорусское наречие, составляет отрасль русского языка и некоторым образом может подходить под означенное постановление Главного управления цензуры, то комитет встретил сомнение, может ли быть дозволено печатание сочинений на белорусском языке польским шрифтом», — напісалі яны ў красавіку 1859-га.
Мяркуючы з усяго, з тагачаснай сталіцы папрасілі ўдакладніць падрабязнасці, бо ў лістападзе таго ж 1859-га Віленскі цэнзурны камітэт далажыў у Санкт-Пецярбург: «Сколько Комитету известно, все белорусские сочинения печатаны были доселе польскими буквами».
У выніку дзеянне дакумента, скіраванага на Украіну, распаўсюдзілі і на Беларусь. Пасля гэтага Дунін-Марцінкевіч не змог выдаць на беларускай мове ніводнага твора. У 1861 годзе яго сачыненне «Люцінка, або Шведы ў Літве» выйшла па-польску (на гэтую мову забарона не распаўсюджвалася), пазней з’явіўся яшчэ адзін артыкул — таксама на польскай. Больш пры яго жыцці публікацый не было.
Праз шэсць гадоў пісьменнік звярнуўся ў газету «Віленскі веснік» з прапановай апублікаваць яго беларускамоўныя «Быліцы, расказы Навума», якія ён дзеля цэнзуры перапісаў з лацінкі на кірыліцу. Адказ рэдакцыі быў наступным: «Стих ваш не будет напечатан, а предложение не может быть принято. Редакция с удовольствием даст место в своей газете памятникам белорусского народного творчества или произведениям вроде Кольцова (мяркуючы з усяго, гаворка пра паэта Аляксея Кальцова, які пісаў пра рускую вёску. — Заўв. рэд.), если бы такие были возможны; но она считает более чем бесполезным попытки создания белорусской искусственной литературы».
Паўстанне Каліноўскага і пытанне пра ўдзел у ім
Зрэшты, магчыма, рэдакцыя «Віленскага весніка» проста не хацела рызыкаваць. Бо за некалькі гадоў да гэтага адбылося славутае паўстанне 1863 года. Дунін-Марцінкевіч відавочна спачуваў яго ўдзельнікам. Але ці ўдзельнічаў у ім сам — спрэчнае пытанне.
Яшчэ ў самым пачатку паўстання пісьменнік знік з дому і быў затрыманы толькі ў 1864-м. Ці мог ён увесь гэты час быць у атрадзе паўстанцаў? У тэорыі — так. Але на момант пачатку паўстання Дуніну-Марцінкевічу было ўжо 55 гадоў, досведу вайсковай службы ў яго не было. Магчыма, ён проста хаваўся ў маёнтках сяброў, баючыся рэпрэсій з боку ўладаў.
Прычына магла быць у наступным. Яшчэ ў 1861-м быў апублікаваны ананімны твор «Гутаркі старога дзеда» — той самы, які прызналі экстрэмісцкім у жніўні гэтага года. Хто насамрэч яго напісаў, дагэтуль невядома. Сучаснікі прыпісвалі аўтарства Дуніну-Марцінкевічу. Даследчык Генадзь Кісялёў знайшоў у архівах данос, дасланы ў паліцыю: «Нядаўна гэты самы Марцінкевіч напісаў твор на народнай мове пад загалоўкам „Гутарка старога дзеда“, дзе паказвае лёс Літвы (былога ВКЛ, беларуска-літоўскай дзяржавы. — Заўв. рэд.) у вершах ад 1796 года да цяперашняга часу, выказваючы ўсе прыцясненні, якія толькі маглі быць на сялян, і прыпісваючы ўсе гэтыя прыцясненні ўраду. Гэты твор ужо даволі распаўсюджаны і так пераканальна дзейнічае на сялян, што дзе толькі ён паявіўся, то сяляне пакінулі быць прывязанымі да гасудара, якога раней бласлаўлялі, і пачалі шукаць заступніцтва памешчыкаў».
Сам Кісялёў лічыў аўтарам менавіта Дуніна-Марцінкевіча. Іншыя даследчыкі называлі ў якасці кандыдатураў згаданага вышэй Вінцэся Каратынскага або іншых, маладзейшых, аўтараў. Але літаратуразнаўца Язэп Янушкевіч уключыў гэты твор у зборнік твораў Дуніна-Марцінкевіча. Дакладней, у раздзел з творамі, якія прыпісваюць гэтаму аўтару. «Гутаркі старога дзеда» і сталі падставай для пачатку рэпрэсій супраць пісьменніка ўжо ў ХХІ стагоддзі.
Але вернемся ў стагоддзе дзевятнаццатае. Як пісаў Дзмітрый Дрозд, Дуніна-Марцінкевіча затрымалі, але яго другі тэрмін, відаць, аказаўся не такім працяглым, як першы. Даследчык знайшоў спісы арыштантаў Пішчалаўскага замка за 1865 год, але ў іх пісьменніка не было. Магчыма, яго як чалавека, які не ўяўляў сур’ёзнай небяспекі, пакінулі пад хатнім арыштам пад заклад паручальнікаў (зрэшты, пакуль гэта толькі версія).
Сам літаратар усяляк адмаўляў свой удзел у паўстанні. У сваёй кнізе Дрозд цытуе адзін з дакументаў таго часу: «Опрошенный по обвинению помещик Мартинкевич показал, что он решительно никакого участия в мятеже не принимал и в опровержение возведенных на него обвинений предлагает рассмотреть все его сочинения; в них он старался развивать мысли о соединении славян под скипетром русского императора; в повести для крестьян издания 1855 года „Гапон“ убеждал крестьян не уклоняться от военной службы и представлял, что каждый, честно и ревностно выполняющий долг службы, может достигнуть хорошей будущности; затем прославлял правительство за заботы о воспитании всех без изъятия подданных. <…> Действуя таким образом в течение двадцати лет, он не мог изменить свои убеждения в последнее время. Затем брошюры под названием „Гутарка старого дзеда“ он не сочинял и даже ни от кого об ней не слыхал; других каких-либо сочинений в противоправительственном духе также не писал; между крестьянами не укрывался и вредных мыслей не распространял».
Даказаць следчыя зноў нічога не змаглі. Але ў віну пісьменніку паставілі дзве іншыя акалічнасці. Некалькі тэкстаў малітваў за Айчыну, выдадзеныя без дазволу цэнзуры, знойдзеныя падчас ператрусу ў Люцінцы. А таксама паводзіны родных: «из семейства Мартинкевича жена его Мария (другая жонка. — Заўв. рэд.) и дочери Камилия и Цезарина принимали деятельное участие в бывших демонстрациях и пении запрещенного гимна, а последняя, кроме того, носила конфедератку (галаўны ўбор, які выкарыстоўваўся паўстанцамі. — Заўв. рэд.)».
Вердыкт следчага быў наступны: «Хотя помещик Викентий Мартинкевич по обвинениям сим подлежал бы выселению из здешнего края, но, снисходя к преклонным его летам, я полагал бы: его, Мартинкевича, оставить на месте жительства, с отдачею на поручительство и с учреждением за ним полицейского надзора, а с принадлежащего ему имения взыскать усиленный 10-процентный сбор».
А вось дачку Камілу адправілі ў высылку ў Сібір. Шмат у чым гэта была помста — яшчэ да паўстання гэтая рашучая дзяўчына выліла вядро з памыямі на галаву мінскага губернатара Эдуарда Келера. З Сібіры яна змагла вярнуцца толькі праз дваццаць з лішнім гадоў. Магілу дачкі Марцінкевіча адшукалі ў Вільнюсе ў 2011-м — мяркуючы з надмагілля, яна памерла ў 1900 годзе.
Жыццё пасля смерці
Дунін-Марцінкевіч жа застаўся пад наглядам паліцыі. Яго знялі толькі ў першай палове 1870-х. Але потым дачка літаратара Цэзарына адкрыла ў Люцінцы без дазволу ўладаў школу. Праз гэта ў 1876-м нагляд аднавілі. Пісьменнік жыў у такім статусе да самай смерці. Ён часам бываў у Мінску, але не атрымліваў дазволаў на больш далёкія паездкі.
Дунін-Марцінкевіч памёр у 1884-м і быў пахаваны недалёка ад Люцінкі. Неўзабаве пасля гэтага яго дом згарэў, ад яго застаўся толькі падмурак. Творы (у тым ліку знакамітая «Пінская шляхта»), створаныя літаратарам у позні перыяд жыцця, пісаліся «ў стол» і былі апублікаваныя ўжо пасля падзення Расійскай імперыі — то-бок праз некалькі дзесяцігоддзяў пасля смерці іх аўтара.
Паўнавартаснае прызнанне Дунін-Марцінкевіч атрымаў ужо ў ХХ стагоддзі. Яго творы ўключылі ў школьную праграму. У гонар пісьменніка назвалі вуліцы ў некалькіх гарадах (у тым ліку ў сталіцы), тэатр у Бабруйску, а таксама фестываль нацыянальнай драматургіі, які праводзіць гэты калектыў.
У сувязі з гэтым прычыны атрымання «экстрэмісцкага» статусу могуць падацца дзіўнымі, бо пісьменнік ніколі адкрыта не заклікаў да якой-кольвек барацьбы з уладамі. Прасцей за ўсё спісаць такое рашэнне на механічнае дубляванне. Маўляў, раз «Гутаркі старога дзеда» прызналі «экстрэмісцкімі», то гэты статус атрымаюць усе кнігі, дзе быў апублікаваны гэты тэкст. Але гэта напэўна не так.
Вышэй мы ўжо казалі пра свядомую атаку ўладаў на людзей, чыя дзейнасць была скіраваная на развіццё беларускай мовы і нацыянальнага руху, на фармаванне беларускай нацыі. І Дунін-Марцінкевіч цалкам падпадае пад гэтую катэгорыю.
Існуе і яшчэ адна важная акалічнасць. Калі глядзець з пазіцыі 1884 года, то Дунін-Марцінкевіч памёр чалавекам, які не дасягнуў вялікіх поспехаў і не атрымаў прызнання і ўзнагародаў. Апошнія 20 гадоў свайго жыцця ён жыў пад строгім наглядам на зямлі, выпаленай рэпрэсіямі пасля няўдалага паўстання. Расказваць пра атмасферу, якая існавала тады, няма неабходнасці: сучасныя беларусы жывуць у падобных умовах. Але прайшло некалькі дзесяцігоддзяў — і аказалася, што Дунін-Марцінкевіч перамог, што тыя, хто яго цкаваў, забытыя, а сам ён стаў адным з заснавальнікаў новай беларускай літаратуры. А таму цяперашнія рэпрэсіі ў яго адрас — толькі помста з боку часовых пераможцаў.
Чытайце таксама
