Раней у Беларусі не існавала «Ціндара», у бібліятэцы нельга было пазнаёміцца з «Камасутрай», не было і інтэрнэту, які дазваляе чытаць нашыя матэрыялы пра сэкс. Але інтымнае жыццё нашых продкаў бурліла і было, магчыма, не менш яркім, чым цяпер. Мы ўжо ўспаміналі ў падрабязнасцях, як беларусы ставіліся да сэксу і займаліся ім у дадзяржаўны перыяд і ў часы Кіеўскай Русі. Цяпер жа расказваем пра эпоху Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Тады сэксуальнае жыццё было не менш цікавым, а ў гэтым тэксце вы знойдзеце адразу некалькі незвычайных сюжэтаў пра людзей са школьных падручнікаў па гісторыі Беларусі.
Як Міндоўг знайшоў новую жонку на пахаванні старой — і неўзабаве загінуў сам
У сярэдзіне XIII стагоддзя на картах з’явілася Вялікае Княства Літоўскае (ВКЛ) — беларуска-літоўская дзяржава. Нашы продкі прыйшлі ў яго з сэксуальнай «спадчынай» часоў Кіеўскай Русі — сярэднявечнай дзяржавы, якая існавала на тэрыторыі сучасных Беларусі, Расіі і Украіны (а таксама часткова Польшчы і краін Балтыі) да гэтага — у IX-XII/XIII стагоддзях.
За часамі Кіеўскай Русі ішла барацьба паміж дзвюма традыцыямі: паганскай і хрысціянскай. Для першай сэкс быў натуральнай часткай жыцця, прыроды і космасу, таму да яго ставіліся станоўча. Для другой — наадварот. У адпаведнасці з хрысціянскімі асновамі той эпохі, мэтай сэксу магло быць выключна нараджэнне дзяцей, дапускаліся толькі вагінальнае пранікненне і місіянерская пазіцыя (апошняя мусіла падкрэсліваць даміноўную ролю мужчыны ў дачыненні да жанчыны). Усё астатняе лічылася грахоўным.
Такія погляды захоўваліся ў прадстаўнікоў царквы і ў пазнейшы час. Пра гэта пісала гісторык Наталля Сліж, аўтарка даследавання «Шлюбныя і пазашлюбныя стасункі шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў XVI-XVII стст.», на якое мы будзем часта спасылацца ў гэтым тэксце. Але гэта зусім не значыла, што нашыя продкі з таго часу займаліся сэксам толькі так, як прадпісвала царква.
Пачнём з таго, што ВКЛ з’явілася як паганска-хрысціянская дзяржава. Адна частка яго насельніцтва, якая жыла на тэрыторыі сучаснай Беларусі, ужо прыняла праваслаўе. А вось іншая (разам з самімі князямі-балтамі) па-ранейшаму вызнавала паганства. Прыняцце хрысціянства для кіраўнікоў ВКЛ было элементам палітычнай гульні. Напрыклад, Міндоўг — стваральнік Княства і яго першы вялікі князь — быў паганцам, потым на нейкі час прыняў каталіцтва (дзякуючы чаму стаў адзіным у гісторыі каралём ВКЛ), а пасля зноў пачаў пакланяцца сваім багам.
Пра паганскі светапогляд Міндоўга сведчыць гісторыя з яго вяселлем. У 1262 годзе памерла Марта, першая жонка караля. На пахаванне прыехала яе родная сястра (імені летапісы не захавалі). На той час яна была замужам за князем на імя Даўмонт. Пажадлівы Міндоўг вырашыў узяць яе за жонку і проста не адпусціў дадому з пахавання. Паводле аднаго з летапісаў, ён патлумачыў гэта так: маўляў, памерлая Марта завяшчала сястры выхоўваць сваіх дзяцей і для гэтага ўступіць у шлюб з яе мужам. Усё скончылася тым, што абражаны муж, які страціў жонку, аб’яднаўся з іншымі людзьмі, пакрыўджанымі каралём ВКЛ, і забіў Міндоўга.
Наступныя сто гадоў вялікія князі — акрамя сына забітага караля, праваслаўнага Войшалка — былі паганцамі, а таму паганскія сэксуальныя традыцыі заставаліся шырока распаўсюджанымі. Але кіроўныя дынастыі ВКЛ імкнуліся парадніцца з суседзямі-хрысціянамі. Напрыклад, Альгерд ажаніўся з дачкой віцебскага князя Яраслава Васільевіча Марыяй, іх дзеці выхоўваліся ўжо ў праваслаўнай традыцыі, хоць бацька і заставаўся паганцам. Выпадкі, аналагічныя таму, што здарыўся з Міндоўгам, цяпер былі немагчымыя.
У канцы XIV стагоддзя ВКЛ і Польшча падпісалі Крэўскую унію, паводле якой вялікі князь Ягайла (сын Альгерда) стаў польскім каралём і прыняў каталіцтва. Толькі пасля гэтага пачалося масавае хрышчэнне паганскай часткі насельніцтва княства. Але традыцыі (у тым ліку і ў сэксуальным плане) не зменіш раптоўна, таму сярод простых людзей яны захоўваліся доўга.
Барацьба з грамадзянскімі шлюбамі і пазашлюбнымі дзецьмі
Ды і хрысціянская частка насельніцтва краіны пастаянна парушала ўведзеныя царквой забароны. А таму абсалютызаваць ролю царквы ў сэксуальным жыцці нашых продкаў усё ж не варта. Паводле Наталлі Сліж, сярод беларускай шляхты невянчаны шлюб (то-бок без абавязковага абраду ў царкве — цяпер бы яго назвалі «грамадзянскім») быў распаўсюджаны амаль да канца XVI стагоддзя, а сярод мяшчан і сялян сустракаўся яшчэ ў першай палове XVII стагоддзя.
Адкуль такая вольніца? Па-першае, адбіваліся ўсё тыя ж паганскія традыцыі — царкоўны светапогляд яшчэ не паспеў пусціць у грамадстве глыбокія карані. Па-другое, рэч была ва ўплыве Еўропы і яе рэлігійнай традыцыі — не такой жорсткай, як на ўсходзе. Як пісаў даследчык Ігар Кон, «у Заходняй Еўропе аскетычныя нормы ранняга хрысціянства ў эпоху Адраджэння былі моцна аслабленыя і скарэктаваныя пад уплывам антычнасці. На Русі гэтага ўплыву не было. Праваслаўны цялесны канон, пабудаваны на ўзор візантыйскага, значна стражэйшы і аскетычнейшы за каталіцкі».
Усё гэта разам з іншымі фактарамі абумовіла больш свабоднае стаўленне да сэксу і да сям'і ў ВКЛ, чым, напрыклад, у суседняй Маскоўскай дзяржаве. Той жа невянчаны шлюб было нашмат прасцей скасаваць, чым вянчаны, — гэта было рэальна зрабіць праз суд. А таму многія людзі спецыяльна не «рэгістравалі» свае адносіны ў царкве.
А ў XVI стагоддзі ў Еўропе пачаўся рух Рэфармацыі, скіраваны на змяненне каталіцкай царквы. У выніку як альтэрнатыва кансерватыўнаму каталіцтву аформіўся пратэстантызм. Паміж дзвюма плынямі ў хрысціянстве ўзніклі разыходжанні, якія выявіліся і ў сэксуальнай сферы.
Як адзначала Сліж, каталікі па-ранейшаму лічылі, што ён неабходны толькі для нараджэння дзяцей. А вось пратэстанты — і ў тым ліку Марцін Лютэр, які стаяў ля вытокаў Рэфармацыі, — дапускалі, што сэкс і сям’я могуць проста задавальняць жаданні і патрэбы мужа і жонкі. Прадстаўнікі новай плыні спакойна ставіліся і да разводаў. Нездарма ў пратэстантызме, у адрозненне ад каталіцтва, сталі магчымыя шлюбы святароў любога ўзроўню. Між тым пратэстантызм на нейкі час распаўсюдзіўся і ў ВКЛ. Яго падтрымлівалі нават магнаты (напрыклад, Мікалай Радзівіл па мянушцы Чорны).
Але ўсё ж царква ў ВКЛ здолела перамагчы «грамадзянскі шлюб». Якім чынам? Дзякуючы супольным дзеянням з дзяржавай.
Улады пачалі ўносіць змены ў заканадаўства. У першы Статут (звод законаў) ВКЛ 1529 года ўвялі тэрмін «бенкарт» (сінонім — бастард; пазашлюбнае дзіця, ад якога адмовіўся бацька, альбо дзіця, народжанае ад невянчанай жонкі). Такі чалавек не мог атрымаць спадчыну. Другі Статут ВКЛ 1566 года пашырыў гэты панятак — да бенкартаў пачалі адносіць і дзяцей ад каханак. Трэці Статут 1588 года зафіксаваў, што пазашлюбныя дзеці цяпер яшчэ і пазбаўляліся шляхцецкага звання. Таксама да бенкартаў цяпер адносілі дзяцей ад шлюбу паміж сваякамі, калі, беручы шлюб, яны ведалі пра сваё сваяцтва.
Нядзіўна, што паступова невянчаны шлюб, нягледзячы на адсутнасць непасрэднай забароны на яго, знік: нікому не хацелася рызыкаваць, што іх дзеці застануцца без спадчыны. Але гэта адбылося толькі сярод шляхты — у астатніх саслоўях поўны кантрольувесці не ўдалося.
Як усё гэта суадносілася з Рэфармацыяй? У сярэдзіне ХVІ стагоддзя ВКЛ аб’ядналася з Польшчай у дзяржаву пад назвай Рэч Паспалітая. Акурат у гэты час каталікі апамяталіся і перайшлі ў наступ на рэфарматараў. Пачалася эпоха Контррэфармацыі (сярэдзіна XVI-XVII стагоддзя). Паводле Наталлі Сліж, менавіта з пачаткам гэтага часу ў Беларусі пачаў умацоўвацца інстытут шлюбу. А яшчэ пачала асабліва шанавацца цнатлівасць нявесты. Такія погляды прапагандавала менавіта царква.
Ніякага сэксу да шлюбу і жорсткае пакаранне за здраду
У цэлым перыяд ВКЛ і Рэчы Паспалітай характарызаваўся пастаяннай барацьбой царквы за свае правілы, якім супраціўлялася і якія парушала частка грамадства. Адзін з прыкладаў — пытанне пра сэкс да шлюбу. Кананічнае (то-бок царкоўнае) права адназначна лічыла сэкс да шлюбу грахоўным.
Але, вядома, гэтую забарону парушалі заўсёды. Адзін з самых вядомых прыкладаў — Жыгімонт Аўгуст, апошні спадчыннік трона ВКЛ і Польшчы, вядомы сваёй пажадлівасцю. Найбольшы рэзананс атрымалі яго адносіны з прадстаўніцай магнацкага роду Барбарай Радзівіл, якія на той час лічыліся непрымальнымі. Ён быў спадчыннікам трона, яна — удавой (хай і вельмі багатай), але галоўнае — яшчэ да вяселля ў іх быў сэкс.
Вядома, Жыгімонту Аўгусту царква была не ўказ. Але калі б ён нават не спадчыннікам трона, а простым шляхціцам, гэта мала што змяніла б: у заканадаўстве не было артыкула, які адназначна забараняў дашлюбны сэкс.
У сваю чаргу пакаранне смерцю прадугледжвалася для бацькоў, якія забівалі сваіх дзяцей, народжаных ад пазашлюбнай сувязі. Важна разумець, што часта ў людзей проста не было выйсця. Грамадства асуджала незаконнанароджаных дзяцей, шанцаў на годнае жыццё ў іх практычна не было. А адмовіцца ад сэксу з прадстаўніком вышэйшага саслоўя (напрыклад, калі шляхціц дамагаўся сваёй сялянкі) не заўсёды было магчыма. Узровень кантрацэпцыі ў той час таксама лёгка сабе ўявіць. У якасці яе выкарыстоўвалі раслінныя сродкі, перапынены полавы акт, анальны і аральны сэкс.
Зрэшты, у забароне адносін да шлюбу была пэўная логіка нават зыходзячы з фізіялогіі — бо ён мог быць папросту небяспечны праз рызыку занадта ранняй цяжарнасці. Як піша Наталля Сліж, дзяўчатам у ВКЛ дазвалялі выходить замуж з 15, а потым нават з 13 гадоў. У рэальнасці гэта часцей за ўсё адбывалася ў 15−16 гадоў. Юнакі маглі жаніцца з 18 гадоў. Але былі і выключэнні. Напрыклад, даследчыца знайшла ў архівах выпадак, зафіксаваны ў 1581 годзе. У сялянскай сям'і 13-гадовага хлопца ажанілі з дзяўчынай, якая была старэйшая за яго. Таму «шлюбны абавязак» за хлопца выконваў бацька. Прычым гэты выпадак характарызаваўся як прыклад «традыцыі». То-бок ён быў не адзінкавым.
Гісторыя Барбары Радзівіл — ды і іншых жанчын яе часу — прывяла да таго, што ў XVI стагоддзі жанчыны Вялікага Княства Літоўскага праславіліся як самыя разбэшчаныя ў Еўропе. Чуткі пра гэта актыўна распаўсюджвалі ў Польшчы. Сліж тлумачыць гэта тым, што жыхаркі ВКЛ былі больш свабоднымі ў эканамічным плане (напрыклад, мелі права распараджацца маёмасцю пасля смерці мужа), а таму маглі быць незалежнымі ад мужчын. А польскае грамадства, прадстаўнікі якога ў першую чаргу і распускалі гэтыя чуткі, было больш кансерватыўным, чым у Вялікім Княстве.
Пра вяселлі бацькі маглі дамаўляцца, калі дзеці былі зусім малымі. А разарваць такія заручыны значыла справакаваць скандал і назаўжды сапсаваць адносіны. Пацярпеламу боку ў гэтым выпадку выплачваўся штраф. А ўсё таму, што да шлюбу ставіліся з прагматычнага пункту гледжання — каханне там не грала першай ролі. Хоць зносіны паміж будучымі жаніхом і нявестай былі важным складнікам. Наталля Сліж цытуе ў сваім даследаванні ўспаміны шляхціца Самуэля Маскевіча, які ў пачатку ХVІІ стагоддзя ўдзельнічаў у паходах на Маскву падчас так званага Смутнага часу. «Маскалі па-жыдоўску жэняцца, амаль не бачацца перад вяселлем», — пісаў ён. То-бок у ВКЛ такая з’ява не была распаўсюджаная.
У той жа час здрады былі вельмі частымі. Вядома, такія дзеянні асуджаліся. Паводле Статута ВКЛ 1588 года, калі муж забіваў каханка на месцы злачынства, то яго вызвалялі ад адказнасці, а вось калі каханак забіваў мужа, яго каралі смерцю. У асобных выпадках за сам факт здрады маглі пакараць смерцю — калі на гэтым настойвалі родныя пацярпелага боку.
Але ў багатых сем’ях часцей за ўсё стараліся не выносіць смецця з хаты. Таму далёка не ўсе здрады заканчваліся разводамі. Напрыклад, у свой час прагрымела гісторыя Сафіі Алелькавіч-Слуцкай, што здрадзіла свайму мужу, князю Янушу Радзівілу, з татарынам Янам Асмольскім, якой служыў у іх сям'і. Апошні збег у Львоў, але Радзівіл знайшоў яго і там. Урэшце Асмольскага судзілі — але не за здраду, а нібыта за крадзеж упрыгожанняў княгіні. Але шлюб магнатаў захаваўся. Цікава, што Рускай праваслаўнай царквой Сафія залічаная да ліку святых.
Сэксуальная рэвалюцыя ў канцы існавання Рэчы Паспалітай
У другой палове ХVІІІ стагоддзя на тэрыторыю Беларусі прыйшла эпоха Асветніцтва. Даследчык Адам Мальдзіс называў гэты час «масавым псіхозам эратызму»: у мастацтве і жыцці пачаў распаўсюджвацца культ аголенага цела. Як адначала Наталля Сліж, нармальнай сітуацыяй для шляхты (праўда, не правінцыйнай, а багацейшай) стала сітуацыя, калі жанчына нараджала дзяцей не толькі ад мужа, але і ад каханка.
Жанчыны апраналіся адпаведна эпосе. Ян Ахоцкі, аўтар мемуараў «Рассказы о польской старине», так апісваў баль у Гродне: «Франя была одета не только по моде, но и даже слишком. Ноги у нее были босыми, все пальцы на ногах покрыты драгоценными кольцами. <…> Под подошвой ноги были капуцинские тряпки, лентами прикрепленные к ногам (сандалі. — Заўв. рэд.) <…>. На ней не было сорочки, а надето было только платье из какой-то очень легкой материи, с долгим шлейфом, поднятым <…> с правой стороны до колена. Грудь была полностью открыта и ничем не прикрыта». Ахоцкі прызнаваўся, што так выглядалі амаль усе прысутныя жанчыны. Паводле яго, здараліся гісторыі, калі хтосьці неасцярожна наступаў на доўгі шлейф сукенкі, і жанчына заставалася практычна цалкам голай.
Яскравым прыкладам быў апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі, які ніколі не меў законнай жонкі, затое лічыўся каханкам мноства вядомых жанчын той эпохі.
Як пісалі біёграфы, у спачывальні караля аказваліся «пастаянныя і па сумяшчальніцтве каханкі, імгненныя жанчыны і ўладаркі на доўгія месяцы, сапраўдныя прынцэсы і магнаты самых славутых родаў, дваранкі з брэсцкіх лясоў і зорачкі з літоўскіх сядзібаў, варшаўскія гараджанкі і замежныя авантурысткі, мадэлі з атэлье <…> і пасудамыйкі з кухні <…>. Ёсць англічанкі, грачанкі, італьянкі, францужанкі, немкі і габрэйкі. Карацей кажучы, наймілейшы паноптыкум красы. Аднавіць імёны каралеўскіх каханак практычна немагчыма, бо многія з іх праслізнулі праз каралеўскую апачывальню безназоўнымі».
Менавіта за Панятоўскім Рэч Паспалітая ў канцы XVIII стагоддзя спыніла існаванне ў выніку трох падзелаў. Тэрыторыю Беларусі анексавала Расія, пасля чаго нашая гісторыя развівалася пад уладай гэтай краіны.
Чытайце таксама
