Арганізаваны (хай пакуль і элітарны) турызм з’явіўся ў ХІХ стагоддзі, у першай палове ХХ стагоддзя ён стаў масавым, але да Беларусі гэтыя тэндэнцыі дабраліся са спазненнямі. Убачыць усю нашую краіну цікаўныя замежнікі змаглі толькі ў 1950-я гады. Якімі былі іх уражанні, на што яны скардзіліся і чым захапляліся? Мы прачыталі кнігу доктара гістарычных навук Аляксандра Гужалоўскага «У светлую будучыню! Беларускае грамадства эпохі „адлігі“ (1953−1968)», што сёлета выйшла ў выдавецтве Рамана Цымберава, і расказваем пра французскі стрыптыз у Гродне, куплю беларусамі ў замежнікаў касметыкі і шок іншаземцаў ад убачанага ў нашай краіне.
«Мець такія прыбіральні — не паважаць саміх сябе»
Фраза «ўбачыць усю нашую краіну» прагучала не проста так. Да Другой сусветнай вайны тэрыторыя Беларусі была падзеленая паміж Варшавай і Масквой. У СССР не віталіся, а потым і ўвогуле не дазваляліся візіты турыстаў. А вось у заходняй частцы краіны варшаўскія ўлады спрыялі візітам у Заходнюю Беларусь адпачывальнікаў з іншых рэгіёнаў міжваеннай Польшчы. Мэтай было сфармаваць станоўчае грамадскае меркаванне пра польскую дзяржаўнасць і паступова «прывязаць» заходнебеларускія землі да яе. У выніку ў 1930-я гады рэгіён штогод наведвала каля 100 тысяч падарожнікаў. Паступова ў турыстычны рух пачало ўключацца і мясцовае насельніцтва (у першую чаргу вучні школ і жыхары буйных гарадоў).
Аднак у 1939-м пачалася Другая сусветная вайна, Беларусь была аб’яднаная пад уладай камуністаў і Іосіфа Сталіна, пасля чаго нашым продкам надоўга стала не да турызму.
Сітуацыя змянілася ў 1953-м пасля смерці крамлёўскага дыктатара. Неўзабаве да ўлады прыйшоў Мікіта Хрушчоў, за часамі якога пачалася непаслядоўная палітыка адлігі. Палітыку Сталіна асудзілі на ХХ з’ездзе партыі, з ГУЛАГа выпусцілі зняволеных. Ва ўнутранай палітыцы адбывалася пэўная лібералізацыя, аднак сумнявацца ў камуністычнай тэорыі нікому публічна не дазвалялася. У замежнай палітыцы Хрушчоў пайшоў на кантакты з заходнімі лідарамі, але сваімі дзеяннямі паставіў свет перад пагрозай трэцяй сусветнай вайны (гаворка пра Карыбскі крызіс, калі СССР размясціў свае ракеты на Кубе недалёка ад тэрыторыі Злучаных Штатаў).
Новая замежнапалітычная дактрына СССР прадугледжавала паступовае аднаўленне ў краіне міжнароднага турызму. У тым самым годзе Міністэрства ўнутраных справаў часткова зняло абмежаванні на пepacoўванне замежнікаў па тэрыторыі дзяржавы. Кіраўнік БССР Мікалай Патолічаў папярэдзіў Крэмль, што гэта «дае магчымасць беспакарана пранікаць на тэрыторыю БССР варожай агентуры». Але там яго паведамленне пакінулі без адказу.
У 1955-м адкрылася мінскае, а потым і брэсцкае аддзяленні таварыства «Інтурыст». Як адзначае Гужалоўскі, адпачатку на гэтую структуру, акрамя выканання непасрэдных задач па абслугоўванні замежных падарожнікаў, усклалі абавязак фармаваць станоўчы імідж СССР і дэманстраваць перавагі сацыялістычнага грамадства. А для гэтага патрабаваўся максімальны кантроль над турыстамі, якія маглі падчас паездак убачыць ці пачуць «не тое, што трэба». Таму кіраўніцтва «Інтурыста» патрабавала ад партнёраў за мяжой стапрацэнтнай аплаты ўсяго комплексу турпаслуг, у тым ліку сталага суправаджэння гасцей гідамі-перакладчыкамі. Апроч сваіх непасрэдных абавязкаў тыя мусілі сачыць, каб візіцёры выпадкова не ўбачылі якой-небудзь «крамолы». Гэта выклікала непаразуменне і раздражненне ў многіх турыстаў, але цікавасць да краіны, што яшчэ нядаўна была закрытай, пераважала.
У 1957 годзе на тэрыторыю БССР заехала больш за 110 тысяч замежных гасцей. Такая вялікая лічба тлумачылася правядзеннем у Маскве Сусветнага фестывалю моладзі і студэнтаў. Нядзіўна, што ў 1958-м колькасць турыстаў зменшылася ўдвая. Але ў наступныя гады колькасць візітаў стала павялічвалася. У 1968-м, пры канцы эпохі адлігі, на тэрыторыю Беларусі заехала 72,6 тысячы замежных турыстаў (19,8 тысячы з якіх наведалі Мінск).
Наогул жа турыстычныя групы былі вельмі разнастайныя. Яны складаліся, напрыклад, з венгерскіх студэнтаў, ветэранаў германскага рабочага руху (то-бок старых камуністаў з ГДР), французскіх настаўнікаў, шведскіх футбалістаў, інданезійскіх парламентарыяў і ісландскіх прафсаюзных актывістаў. У кастрычніку 1957 года калумніст The New York Times Джэймс Рэстан пасля аўтападарожжа з Брэста ў Маскву заявіў, што Мінск — гэта «сімвал поспеху савецкага ўрада ў аднаўленні [краіны]», «сяляне адчуваюць сябе ўпэўнена і добра харчуюцца», а заходняя частка рэспублікі яму нагадала «адкрытыя прасторы Злучаных Штатаў за ракой Місісіпі».
Але такія станоўчыя водгукі хутчэй былі выключэннем. У 1959-м віцэ-прэзідэнт амерыканскай турыстычнай кампаніі Tom Maupin Джордж Хаманд звярнуўся да кіраўніцтва «Інтурыста» з лістом: «Як Вы ведаеце, першыя ўражанні вельмі важныя. Нашая першая начоўка ў СССР адбылася ў Мінску. Гатэль і абслугоўванне ў рэстаране зрабілі на ўсіх пасажыраў і на мяне асабіста жудаснае ўражанне. У туалетных пакоях гатэля „Мінск“ (знаходзіцца ў сталіцы на сучаснай плошчы Незалежнасці. — Заўв. рэд.), адкрытага некалькі месяцаў таму, усё яшчэ ляжыць будаўнічае смецце. <…> Абслугоўванне ў рэстаране надта маруднае, ежа падавалася ледзь цёплай, з тоўстай плёнкай застылага тлушчу на паверхні. <…> Нягледзячы на халоднае, дажджлівае надвор’е, гатэль не ацяпляўся. Нам давялося сядзець у нумарах і фае ў паліто».
У сваіх прэтэнзіях ён быў не адзінокі. У тым самым 1959-м пасажыры «цягніка сяброўства» з ГДР (камуністычнай Германіі, што была пад кантролем Масквы) пасля агляду Мінска так сфармулявалі свае ўражанні: «Вы пабудавалі добрыя будынкі, адчуваецца, што вы з любоўю ставіцеся да людзей, ствараеце ім умовы для добрага адпачынку, але мець такія прыбіральні — не паважаць саміх сябе». Як адзначае Гужалоўскі, яшчэ больш прэтэнзій да беларускага сэрвісу было ў гасцей з краін заходняга свету, якія скардзіліся на адсутнасць інфармацыйных бюро, пунктаў хуткага харчавання, насільшчыкаў на вакзалах, а таксама на кепскую міжгароднюю тэлефонную сувязь. У такіх умовах прапагандаваць сярод замежнікаў савецкі лад жыцця было бессэнсоўна.
Гэта разумелі і ўлады. У 1960-м пры Мінскім педінстытуце замежных моваў (цяпер лінгвістычны ўніверсітэт) адкрылі двухгадовыя курсы для спецыялістаў, а таксама выпускнікоў дзвюх першых мінскіх спецшкол (№ 24 і 64) з паглыбленым вывучэннем нямецкай і англійскай моваў — там між іншым рыхтавалі кадры для абслугоўваючага персаналу ў турыстычнай сферы. У 1964-м на факультэтах англійскай, нямецкай і французскай моваў гэтага ж інстытута з’явіліся перакладчыцкія аддзяленні.
У 1961-м урадавая камісія на чале з савецкім першым віцэ-прэм'ерам (у будучыні прэм’ерам) Аляксеем Касыгіным зафіксавала амаль поўную адсутнасць у СССР інфраструктуры для аўтамабільнага турызму, у тым ліку на галоўнай магістралі краіны Брэст — Масква. Кіраўніцтву саюзных рэспублік прапаноўвалася скласці дэталёвы план будаўніцтва заправачных станцый, пунктаў тэхабслугоўвання, месцаў адпачынку і харчавання, а таксама сістэмы ўказальнікаў на англійскай мове. У дакуменце быў распісаны нават асартымент прадуктаў (крабы, ікра, вяршкі, сокі, віны, кава) для пунктаў харчавання на маршрутах замежнікаў. На той час адзін з такіх пунктаў харчавання ўжо дзейнічаў у кемпінгу ў Воўчкавічах (чыгуначная станцыя ў пасёлку Хадакова) пад Мінскам — яго адкрылі летам 1959 года.
Усё рухалася няхутка. У 1965-м маскоўскі інспектар правяраў умовы прыёму замежных турыстаў у Брэсце: «КПП абсталяваны бруднай, састарэлых узораў мэбляй. Вокны прыкрытыя старымі шторамі з плюшу. Асабліва непрывабны выгляд мае мэбля ў пакоі прадстаўніка мытнай службы: канапа і крэслы брудныя, старыя, стол абдрапаны. Не вытрымлівае ніякай крытыкі мэбля ў памяшканні санэпідэмстанцыі. Такая ж карціна ў памяшканні прадстаўніка „Інтурыста“ і зале чакання. Вады на КПП няма. Дах будынка падчас дажджу працякае. Аўтазаправачная станцыя ў Брэсце найгоршая з усіх АЗС, якія ёсць на маршруце Брэст — Мінск. Пляцоўка АЗС разбітая і брудная. Бензакалонкі старыя і маюць непрывабны выгляд. Абсталяванне адзінай у горадзе гасцініцы „Буг“ пасрэднае».
Толькі ў 1967-м пад беларускай сталіцай адкрылі матэль-кемпінг «Мінскі», у 1968-м для замежнікаў пабудавалі гасцініцу «Юбілейная», а таксама пачалі адкрываць крамы «Бярозка» для іх абслугоўвання.
«Сорамна перад сябрамі і ворагамі, якія расказваюць за мяжой, што мы — жабракі»
Як мы згадвалі вышэй, хаця турыстаў і пачалі пускаць у Савецкі Саюз, ніякай вольніцы не было. Маршрут і праграма знаходжання замежнікаў былі загадзя распрацаваныя. Гасцей БССР паўсюдна суправаджалі, час іх быў размеркаваны, месцы пражывання вызначаныя. Але некаторыя спрабавалі пайсці насуперак забаронам.
У чэрвені 1965 года з СССР выслалі амерыканскага турыста Дж. Сарокіна, які, знаходзячыся ў Мінску ў складзе турыстычнай групы, хацеў самастойна пабачыць сваякоў у адным з беларускіх гарадоў. Падобны лёс напаткаў яго суайчынніка Дж. Леона, які спрабаваў трапіць да сваякоў у Бабруйск і прапаноўваў кіроўцам за дастаўку туды залаты гадзіннік. Амерыканец Дж. Сігельман, які ў жніўні 1965 года жыў у гатэлі «Мінск», дамовіўся з насільшчыкам, каб той звазіў яго на машыне за межы сталіцы да сваякоў, але іх спынілі на трасе. Усяго, паводле старшыні КДБ БССР Васіля Пятрова, цягам толькі аднаго 1965 года з тэрыторыі БССР выслалі 10 замежнікаў.
Каб выключыць такую «самадзейнасць», у 1955-м у кампартыі Беларусі склалі сакрэтны спіс аб’ектаў, рэкамендаваных для агляду замежнымі дэлегацыямі. У яго трапілі Дзяржаўная карцінная галерэя (цяпер Нацыянальны мастацкі музей), музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і Янкі Купалы, мінскія паліграфкамбінат і студыя тэлебачання, БДУ, Ленінская бібліятэка (цяпер у гэтым будынку знаходзіцца Савет Рэспублікі), Цэнтральная кнігарня, а таксама найлепшыя сталічныя сярэднія школы і дзіцячыя садкі. У наступным годзе такія спісы з’явіліся і ў рэгіёнах. Напрыклад, у Магілёўскай вобласці налічвалася 39 такіх аб’ектаў.
Як адзначае Гужалоўскі, пакрысе колькасць «тураб'ектаў» павялічвалася. У 1961-м толькі ў Мінску іх было ўжо каля ста. У 1965-м да спісу далучылі возера Нарач, Белавежскую пушчу, а таксама некалькі паляўнічых гаспадарак. А вось колькасць прамысловых прадпрыемстваў і калгасаў зменшылі, бо з’яўленне там замежнікаў «адмоўна адбівалася на вытворчасці працы калектываў».
Такія прыклады сапраўды былі. Так, італьянскія камуністы, якія наведалі ў 1961-м мінскі камвольны камбінат, здзівіліся кепскім умовам працы (пылу і шуму), адпачынку ткачых, удвая меншаму, чым у іх на радзіме, а таксама нізкаму, у параўнанні з рабочымі, заробку інжынераў. Даследчык прыводзіць нават такі прыклад: госці з заходнееўрапейскіх краін, асабліва сталага веку, часта плакалі, пабачыўшы ўмовы, у якіх беларускія дзеці бясплатна адпачываюць у летніках. Прычым гаворка ішла пра тыя месцы, якія ўлады выбралі для паказу, — у іншых, відавочна, было яшчэ горш.
Але замежнікі маглі ўбачыць рэчаіснасць і па-за межамі прадпрыемстваў. Так, падчас агляду Мінска турыстка з Гамбурга, якая размаўляла па-руску, спыніла на вуліцы жанчыну сталага веку і запытала, як тая жыве. Жанчына адказала, што нядаўна пахавала маці, сама хворая і жыве ў пакоі плошчай 7 квадратных метраў. У вёсцы Шарашова Пружанскага раёна да турыста, ураджэнца гэтага населенага пункта, падышоў брудны, бедна апрануты чалавек і прамовіў: «Вось бачыш, бальшавікі забралі ў нас усё, і вось як я жыву, а ты апрануты добра…» Беларус-эмігрант з прозвішчам Гарбацэвіч, які летам 1966 года наведаў родную вёску ў Слуцкім раёне, убачыў «поўнае выраджэнне насельніцтва» — прычынай было рэгулярнае ўжыванне мясцовымі самагону. 3 дапамогай фотаапаратаў і кінакамер замежнікі нярэдка фіксавалі чэргі, бруд, галечу і п’янства.
Зрэшты, гэтыя праблемы цудоўна разумелі і ўлады, і само мясцовае насельніцтва. У чэрвені 1960 года кіраўнік КДБ БССР Васіль Пятроў звярнуў увагу камуністычнага лідара рэспублікі Кірыла Мазурава на тое, што ўздоўж усёй трасы ад Брэста да мяжы з Расіяй, асабліва ў Стаўбцоўскім, Дзяржынскім і Гарадзішчанскім раёнах (апошні праз два гады далучылі да Баранавіцкага), шмат старых дамоў, баракаў, напаўразбураных хлявоў, лазняў.
У кастрычніку таго ж года на імя савецкага лідара Мікіты Хрушчова прыйшоў такі ліст ад жыхароў Брэста: «Наш горад — гэта брама ў СССР. Праз Брэст праязджаюць усе інтурысты, дэлегацыі прадстаўнікі замежжа. У першую чаргу замежнікі наведваюць крамы, цікавяцца забяспечаннем і цэнамі, запісваюць у блакноты і фатаграфуюць. Мы пішам у друку, гаворым па радыё і паведамляем на ўвесь свет, што дагналі па мясамалочнай прадукцыі Амерыку, вось яны і правяраюць, ці не лухта гэта. Што ж атрымліваецца на справе? Больш за два месяцы як у Брэсце не стала масла сметанковага, тлушчаў і нават перабоі са сланечнікавым алеем. Мясных вырабаў таксама няма, грэцкіх круп ужо некалькі гадоў няма ў крамах. Дзе гэта ўсё? Калі мы самыя багатыя і ў нас усё ёсць, чаму ж народ выстройваецца ў чаргу, як па хлеб падчас вайны? Сорамна перад сябрамі і ворагамі, якія расказваюць за мяжой, што мы — жабракі».
«У вачах дзяўчыны ў форменным адзенні — жах»
Нягледзячы на лібералізацыю, улады шчыра лічылі, што жыхары краін Захаду — іх супернікі, а шмат хто з турыстаў толькі і думае, як падмануць савецкіх грамадзян, вызнаць нейкія сакрэты ці проста ачарніць СССР у вачах сваіх суайчыннікаў.
Натуральна, асобныя выпадкі мелі месца: у свеце ішла халодная вайна. Напрыклад, у 1965-м у БССР пад выглядам турыста прыехаў агент службы замежнай выведкі ФРГ (Заходняй Германіі) з прозвішчам Пятроўскі, задачай якога было завербаваць уласнага брата. Яго раскрылі і асудзілі (на які тэрмін, у кнізе не ўдакладняецца). Па выніках турыстычнага сезона 1961 года адзначалася, што персанал гатэля «Мінск» рэгулярна знаходзіў «антысавецкую літаратуру» ў холах, прыбіральнях, пад дывановымі дарожкамі і ў іншых месцах. Амерыканскія аўтатурысты нярэдка рабілі спробы раздаваць жыхарам БССР брашуры: «ЗША: кароткі агляд фактычных даных», «Годнасць чалавека» і іншыя.
Але часцей гаворка ішла не пра факты, а пра фантазіі ўладаў. Напрыклад, у 1968 годзе на летнія курсы ў Мінскі педінстытут замежных моваў прыехалі англійскія і французскія студэнты-філолагі. Але кіраўніцтва ВНУ, як адзначаў Гужалоўскі, лічыла, што маладзёны прайшлі адпаведную падрыхтоўку і мелі заданне збіраць матэрыялы, якія кампраметавалі БССР — праз «несанкцыянаваныя» размовы з мясцовым насельніцтвам і фатаграфаванне старых будынкаў. Да таго ж пераважная колькасць студэнтаў нібыта варожа ставілася да савецкай рэчаіснасці і «дасягненняў савецкага народа».
За турыстамі дзень і ноч сачыў КДБ. З мэтай зрабіць перадачу інфармацыі больш аператыўнай у пачатку 1960-х уздоўж трасы Брэст — Масква нават пабудавалі ведамасную тэлефонную лінію КДБ — МУС.
Добраахвотнымі памочнікамі органаў былі «пільныя» грамадзяне. У 1961-м такія мінчукі затрымалі двух заходнегерманскіх прафесараў, якія фатаграфавалі напаўразваленыя дамы, п’яных на Камароўцы, неахайна апранутага селяніна і гэтак далей. Фотастужку у турыстаў канфіскавалі. У тым жа турыстычным сезоне жыхары Мінска забаранілі французскаму турысту здымаць 9-гадовага вучня, западозрыўшы, што ён будзе прадстаўлены на фотаздымку як жабрак. Улетку 1968-га ў адно з мінскіх аддзяленняў міліцыі даставілі брытанскіх ветэранаў Другой сусветнай вайны, якія сфатаграфавалі велізарную чаргу ля бочкі з сухім віном на адной з вуліц беларускай сталіцы.
Іншыя ж грамадзяне карысталіся новымі магчымасцямі, якія адкрыліся з прыездам замежнікаў у БССР. Напрыклад, згаданага вышэй амерыканца Леона затрымалі ў прыбіральні гатэля «Мінск» падчас продажу беларусам даляраў і гадзінніка. Пакаёўкі ж нярэдка набывалі ў замежнікаў адзенне і касметыку.
Здараліся і досыць камічныя выпадкі. Пісьменнік Аляксей Карпюк у 1961−1965 гадах выконваў абавязкі кіраўніка гродзенскага аддзялення «Інтурыста». У мемуарах ён прыгадваў выпадак, які адбыўся ў 1963-м у цягніку Парыж — Масква. Падчас яго прыпынку ў Гродне да Карпюка з плачам звярнулася правадніца вагона, дзе ехалі французскія студэнты: «Таварыш начальнік „Інтурыста“, хутчэй у мой вагон, там голая!» Далей прывядзём урывак з мемуараў Карпюка «Развітанне з ілюзіямі» цалкам:
У цэнтры вагона і праўда зусім распранутае дзяўчо. Вакол яе — цеснае кола маладых французаў. Худзенькая, бялявая францужанка з гарэзлівай усмешкай какетліва азіраецца ды прыціскае далонямі кончыкі маленькіх грудзей. Спектакль ёй гэты яўна падабаецца. Хлопцы рагочуць.
— Вы навошта яе раздзелі? — пытаюся па-англійску.
У адказ — хітраватыя ўхмылкі.
— Апраніце!
Маладыя блазнюкі — рабенькія, хударлявыя, пухлыя, белыя і мулаты, іншыя ў акулярах, абцёмканых джынсах, пакамечаных каўбойках, засціраных майках — дружна абураюцца:
— Навошта апранаць?
— У яе такое ўсё прыгожае!
— Вы толькі прыгледзьцеся, сэр, як прырода папрацавала над дасканаласцю форм гэтай істоты, — цуд!
— Рафаэля, Гою, Рэнуара — усіх вялікіх людзей такія натхнялі на шэдэўры!
— Без іх не было б прагрэсу!
— Яна каралева прыгажосці нашага вагона!
— Толькі што мы яе выбралі!
— Аднагалосна!
— I не дзе-небудзь — на польска-беларускай граніцы! У старажытным горадзе вашым — Гародні!
— А зараз будзем выбіраць каралеву цягніка!
— Мусье, запрашаем і вас на выбары!
— У шосты вагон!..
Стараючыся не зарагатаць, з афіцэрам-памежнікам тлумачым вясёлым вісусам парадкі на нашай тэрыторыі. Слухаюць, бы школьнікі, што змовіліся нашкодзіць. У душы абодва адчуваем: толькі мы адыдзем, і яны зноў зоймуцца сваім. Крочым на выхад. Правадніцы кажу:
— Што ты ім зробіш? Французы!
У вачах дзяўчыны ў форменным адзенні — жах.
Як робіць выснову Гужалоўскі, «„адліга“ зноў адкрыла Беларусь для навакольнага свету. У другой палове 1950-х — першай палове 1960-х гг. Мінск наведалі турысты з 94 краін. Разам з замежнікамі на гэты бок жалезнай заслоны прыйшлі новыя тэхналогіі, мода, музыка, а галоўнае новыя думкі, якія ўспрымала найперш інтэлігенцыя. Замежныя турысты з’явіліся рэтранслятарамі ліберальна-дэмакратычных каштоўнасцяў, інтэлектуальнай свабоды, а таксама тэхнічных інавацый, якія дзейнічалі на жыхароў Савецкай Беларусі зачаравальна. Нягледзячы на намаганні „Інтурыста“, <…> іншаземцы добра бачылі ўсе хібы „развітога сацыялізму“».
Чытайце таксама
