Малады прамысловы горад Краматорск у Данецкай вобласці Украіны, амаль двухсоттысячнік, у 1970−80-я актыўна забудоўваўся. Хутка раслі новыя мікрараёны з панэльных дамоў: прасторныя двары, засаджаныя маладымі дрэвамі, дзіцячыя сады і школы — бо кватэры атрымлівалі ў асноўным сем'і з дзецьмі. Горад развіваўся разам з прадпрыемствамі, працы хапала, жыхары былі поўныя надзей на будучыню. Але некаторыя яе пазбавіліся — з-за смяротнай пагрозы, якая прытаілася ў іх новай, жаданай кватэры. Праз гады здарэнне прагрымела на ўвесь тагачасны Савецкі Саюз і надоўга пасяліла ў людзях страх сутыкнуцца з падобным — тым больш што ніхто не быў ад гэтага застрахаваны. Сёння многія не знаёмыя з гэтай гісторыяй, але водгукі таго страху знаёмыя большасці.
Дзевяціпавярховік на вуліцы Гвардзейцаў-Канцяміраўцаў (сёння — Марыі Прыймачэнка), 7 у Краматорску быў здадзены ў 1980 годзе — панэльны дом стандартнай 90-й серыі, якіх шмат ва ўсіх постсавецкіх гарадах. Вакол — такія ж новенькія панэлькі. Амаль цэнтр горада — так кажуць мясцовыя пра гэты раён. Цяпер гэта вельмі зручнае месца: побач гандлёвыя цэнтры, будаўнічы гіпермаркет, рынак. Праўда, жыццё краматорцаў змяніла вайна з Расіяй: з 2014 года пасіўны, а з 2022 года актыўны фронт праходзіць зусім блізка — сёння ў пары дзясяткаў кіламетраў. Але ў 1980-м ніхто і ўявіць не мог падобнай будучыні.
Таямнічыя смерці
Адну з кватэр у новенькім доме атрымала сям’я з двума дзецьмі-падлеткамі. Уладкаваліся, наладзілі побыт. Але шчасце ў доўгачаканым уласным жытле працягнулася нядоўга. Старэйшая дачка — 18-гадовая дзяўчына, якая яшчэ нядаўна вызначалася ўзорным здароўем — ужо летам 1981 года цяжка захварэла і памерла. Яшчэ праз год памёр яе 16-гадовы брат. Неўзабаве памерла і іх маці, і, відаць, бацька (звесткі пра гэта няпэўныя).
Дыягназ ва ўсіх быў адзін — лейкоз, ён жа рак крыві. Урачы спісалі гэта на дрэнную спадчыннасць.
Кватэру абмянялі, і ў яе ўсялілася іншая сям’я, з трыма дзецьмі. Ніхто не мог гэтага прадбачыць, але з часам новыя жыхары таксама пачалі адчуваць сябе дрэнна. Праз некалькі гадоў іх старэйшы сын памёр, а малодшы цяжка захварэў (хлопчыкам было каля 11−12 гадоў). Хвароба ахапіла таксама абодвух бацькоў і дачку.
Гэта зноў быў лейкоз. І дактары зноў казалі пра дрэнныя гены.
Нявядомая пагроза
Да сярэдзіны 80-х жыхары СССР пра радыяцыйныя здарэнні амаль не чулі, і нікому ў галаву не прыйшло б баяцца выпраменьвання ва ўласным доме. Але ў 1986 годзе здарылася катастрофа на Чарнобыльскай АЭС, і пра небяспеку радыяцыі даведаліся ўсе.
Хвароба другой сям'і і смерць іх старэйшага сына прыйшліся на 1987-мы. Бацька, відаць, даведаўся гісторыю папярэдніх жыхароў і з часам, на фоне ўсеагульнага страху перад радыяцыяй западозрыў, што справа можа быць зусім не ў генах, а ў жыллі. І гаворка не пра нейкі праклён ці псоту, а пра сапраўдную, фізічную небяспеку. Мужчына пачаў дамагацца праверкі здарэння і абследавання кватэры.
Ішоў ужо 1989 год, калі ў дзевяціпавярховік на Гвардзейцаў-Канцяміраўцаў нарэшце адправілі радыёлагаў з мясцовай санэпідстанцыі.
Дазіметры зашкалілі
Як успамінаў тагачасны галоўурач СЭС, радыёлаг вышэйшай катэгорыі Мікалай Саўчанка, ён і яго калега па звычцы ўключылі дазіметры ўжо на падыходзе, у двары дома. Нечакана абодва прыборы зашкалілі за максімальную адзнаку ў 200 мікрарэнтген у гадзіну (2 мікразіверта ў гадзіну) — параўнальна з апраменьваннем ад камп’ютарнай тамаграфіі. Гэта не небяспечная доза пры кароткачасовым уздзеянні, але пры працяглым — зусім іншая справа.
«Гэта ў 10 разоў вышэй за норму, паказанні прыбора да 30 мкр/г сведчаць пра натуральны фон, калі больш — радыёлаг павінен задумацца і знайсці прычыну, калі вышэй за 50 мкр/г — трэба тэрмінова шукаць крыніцу», — тлумачыў Саўчанка ў інтэрв'ю.
Зайшлі ў пад’езд — дазіметры прыкметна «супакоіліся» і паказвалі значна менш — 40 мкр/г. Але на парозе «праклятай» кватэры 85 прыборы зноў зашкалілі. Патрэбныя былі магутнейшыя дазіметры, і іх аператыўна прывезлі са штаба грамадзянскай абароны.
Радыёлаг увайшоў у кватэру. Чым бліжэй ён падыходзіў да дзіцячага пакоя, тым хутчэй раслі паказанні прыбора. Ля дальняй сцяны пакоя, у метры ад падлогі, стрэлка дазіметра спынілася на адзнацы 200 рэнтген у гадзіну — у мільён разоў вышэй, чым на вуліцы.
«Разавая „вострая“ доза звыш 400 р/г лічыцца несумяшчальнай з жыццём, — казаў Мікалай Саўчанка. — Многіх людзей выратавала тое, што доза была расцягнута ў часе».
Менавіта ля гэтай сцяны стаяў ложак памерлага дзіцяці. На дыване, які вісеў на сцяне, віднелася невялікая выпаленая пляма.
Гадавая доза апраменьвання ад крыніцы павінна была дасягаць 1800 рэнтген. Гэта ў 900 разоў больш, чым сёння дапускаецца, напрыклад, для персаналу АЭС у Расіі, і ў тысячы разоў больш за нармальны ўзровень.
Ліквідацыя
Самыя высокія ўзроўні радыяцыі выявілі ў кватэры 85, дзе паміралі жыхары, у кватэры 58 праз сценку (у суседнім пад’ездзе), а таксама ў кватэры зверху. Іх часова адсялілі.
Было ясна, што ў няўдалай сценавой панэлі знаходзіцца нейкая крыніца радыяцыі, але якая і што з ёй рабіць? Спачатку падумалі, што туды трапіў кавалак кобальту, але гэтую версію хутка абверглі: за дзевяць гадоў з пабудовы дома прайшло б ужо два перыяды яго паўраспаду, ды і ён не мог бы выпраменьваць радыяцыю так моцна. Усе схіляліся да таго, што ў сцяне павінен быць цэзій: ён дае магутнае гама-выпраменьванне і мае перыяд паўраспаду ў 33 гады.
Адзіным выйсцем было выразаць кавалак сцяны. Каб рабочыя не пацярпелі ад выпраменьвання, сцяну закрылі свінцовымі пласцінамі. Такімі ж пласцінамі і фартухом абаранілі кіроўцу грузавіка з пяском, у які змясцілі радыеактыўны кавалак жалезабетоннай панэлі. Небяспечны груз завезлі спачатку ў лабараторыю аднаго з мясцовых заводаў, а потым яго забралі спецыялісты Кіеўскага інстытута ядзерных даследаванняў.
Як толькі крыніцу радыяцыі ліквідавалі, гама-фон ва ўсім доме стаў нармальным — такім жа, як на вуліцы. Да і пасля працы будаўнікоў радыёлагі бралі ў кватэры мазкі, каб выключыць наяўнасць радыеактыўнага пылу, але ўсё было чыста.
Пракажоны дом
Пра радыеактыўны дзевяціпавярховік даведаўся ўвесь горад і не толькі: пра гэта пісалі нават «цэнтральныя выданні», як казалі тады. Прычына здарэння яшчэ не была вядомая, але дом атрымаў рэпутацыю «пракажонага». Жыхары не верылі, што сцены і мэбля не назапасілі радыяцыю. У снежні 1989 года яны запатрабавалі медыцынскага абследавання, праверкі кватэр і нават адсялення дома цалкам.
У Краматорск прыязджалі спецыялісты з Харкаўскага інстытута медыцынскай радыялогіі і Усесаюзнага навуковага цэнтра радыяцыйнай медыцыны, каб вылічыць, якое апраменьванне атрымаў кожны з жыхароў. Даследаванне было складаным і патрабавала часу. У сакавіку 1990 года адбылася сустрэча, на якой у прысутнасці мясцовых уладаў навукоўцы ўручылі кожнаму жыхару дома пратакол пра магутнасць атрыманых доз і назапашванне апраменьвання. Дозы вышэй за натуральны фон атрымалі 17 чалавек. Многія гэтаму не паверылі і лічылі вынікі заніжанымі.
«Сустрэча была вельмі трагічнай, — успамінаў Мікалай Саўчанка. — Злосныя выкрыкі, слёзы — усё гэта можна было зразумець. 17 чалавек — гэта тыя людзі, якія маглі на нешта прэтэндаваць, нечага дамагацца. Але былі і такія, хто хацеў выгады пад шумок».
Адсяляць дом не сталі, бо фон у ім быў нармальным. Яшчэ шмат гадоў пасля гэтага сяліцца ў дзевяціпавярхоўцы ніхто не хацеў — ні прадаць, ні здаць кватэру там было нерэальна.
Хваля радыяфобіі пасля трагедыі ў Краматорску пракацілася па ўсім СССР — што ўжо казаць пра сам горад. Напрыклад, у студзені 1990-га работнікі мясцовага універсама выклікалі санстанцыю, заявіўшы, што выявілі ў сцяне крыніцу радыяцыі. Краму адразу праверылі, але фон быў у норме.
Ракавая згуба
Дык што ж усё-ткі стварала смяротнае выпраменьванне ў сцяне панэльнага дома? Вынікі расследавання сталі вядомыя пад канец 1990 года.
У кавалку жалезабетону навукоўцы кіеўскага інстытута знайшлі маленькую капсулу з цэзіем-137. Менавіта гэтая капсула памерам усяго чатыры на восем міліметраў давала магутнае гама-выпраменьванне, якое забіла шэсць чалавек.
На капсуле быў выбіты заводскі нумар. Па ім вызначылі месца рэгістрацыі. Высветліць, адкуль узяўся гэты аб’ект, не было цяжка.
Яшчэ ў канцы 1970-х у Каранскім кар’еры (пасёлак Мірнае Валнавахскага раёна Данецкай вобласці) адбылося надзвычайнае здарэнне. Там здабывалі жвір і шчэбень, а для вымярэння ўзроўняў (напрыклад, сыпкіх матэрыялаў) выкарыстоўваліся радыеізатопныя ўзроўнямеры. І нейкім чынам работнікі згубілі крыніцу іанізуючага выпраменьвання аднаго з такіх прыбораў — капсулу з цэзіем.
Яе шукалі, паведамленні разаслалі ва ўсе магчымыя пункты пастаўкі шчэбню. Па чутках, інфармацыя дайшла да савецкага генсека Леаніда Брэжнева, бо якасны каранскі шчэбень пастаўлялі ў Маскву на будаўніцтва аб’ектаў для будучай Алімпіяды, і той нават загадаў адмяніць пастаўкі каменю з кар’ера, але будаўніцтва спыняць забараніў.
Так ці інакш, капсулу ў кар’еры знайсці не змаглі. Зноў жа па чутках, праз тыдзень пошукі радыеактыўнага аб’екта спыніліся па распараджэнні «з цэнтра». Пазней следства зрабіла выснову, што пошукі былі арганізаваны нездавальняюча.
Менавіта з Каранскага кар’ера пастаўляўся шчэбень на будаўніцтва панэльных дамоў у Краматорск. Відавочна, у адным з грузавікоў з сыпкім каменем прыбыла і страчаная капсула, а потым трапіла ў адлітую жалезабетонную пліту. Яна магла апынуцца ў любой з кватэр — і жыхарам адной вельмі моцна не пашанцавала.
Дарэчы, сёння Каранскі кар’ер знаходзіцца на тэрыторыі, якую акупавала Расія пасля пачатку паўнамаштабнага ўварвання ў 2022 годзе. У 2023-м здабычу сыравіны на аб’екце, які прастойваў 14 гадоў, запусцілі зноў.
Не чарнобыльцы
Як вынік радыяцыйнага здарэння ў Краматорску памерлі чацвёра дзяцей і двое дарослых. 17 пацярпелым прадаставілі статус інвалідаў. У 1993-м іх нават прыраўнялі да чарнобыльцаў з усімі належнымі выплатамі і льготамі.
Праўда, працягвалася гэта нядоўга. У 1995 годзе высветлілася, што гэтую папраўку — пра прыраўноўванне пацярпелых ад радыяцыйных здарэнняў да ахвяр аварыі на ЧАЭС — дэпутаты Вярхоўнай рады прынялі з парушэннем рэгламенту.
«Скажыце, калі ласка, якая розніца грамадзяніну Украіны: чарнобыльскі попел яму на галаву прасыпаўся ў раёне паражэння радыеактыўным выпраменьваннем ці краматорскі? Хіба таму дзіцяці, якога вазілі (дзякуй мясцовым органам улады і ўсім, хто дапамагаў) і ў Германію, і ў Маскву, хіба яму было не ўсё роўна, ад чаго ён пацярпеў, ад чаго скалечана яго жыццё? Ад чаго і тыя астатнія члены сям'і хворыя там таксама — дзве тысячы рэнтген, дзве пяцьсот, паўтары тысячы рэнтген у людзей, людзі-інваліды менавіта з гэтым характэрным паражэннем. І яны нічым не адрозніваюцца ад тых, хто гэтак жа сам у ліквідацыі не браў удзел, а проста пражываў у зоне, і яму на галаву вось гэтая вось звалілася бяда», — казаў 16 снежня 1995 года на пасяджэнні Вярхоўнай рады народны дэпутат Аляксей Шахаўцоў, які раней і дамогся ўвядзення папраўкі.
Нягледзячы на гарачыя пратэсты яго і некаторых іншых дэпутатаў, папраўку ў выніку адмянілі і льготы з жыхароў дома знялі.
Наступствы
Менавіта пасля краматорскай трагедыі ў будаўнічым заканадаўстве пачалі з’яўляцца нормы пра вымярэнне радыяцыйнага фону ў будматэрыялах і будынках, што ўзводзяцца.
Між тым гэта было не адзінае падобнае здарэнне. Так, у той жа перыяд масава пачалі хварэць у Омску: у 1989 годзе там зафіксавалі 12 выпадкаў вострага лейкозу ў дзяцей, у 1990-м — 25, у 1991-м — 26. Урачы назвалі прычынай павышаны радыяцыйны фон у жылых дамах. Яны былі пабудаваны з 1976-га па 1989 год з выкарыстаннем шчэбню з кар’ера Макінка (Цалінаградская вобласць Казахстана). Гэты шчэбень аказаўся радыеактыўным.
А ў Краматорску пасля завяршэння праверак пацярпелая сям’я вярнулася ў злашчаснае жытло. Малодшы сын не змог справіцца з хваробай, нягледзячы на лячэнне ў Маскве і Германіі, і памёр, але бацькі і дачка выжылі. І так і засталіся ў кватэры, якая прынесла ім столькі гора.
У 2021 годзе незалежны распрацоўшчык Уладзімір Чалакян выпусціў невялікую камп’ютарную гульню ў жанры квэста, прысвечаную гэтай трагедыі. Яна называецца Bright Lights of Svetlov. Праходзячы яе, гулец паглыбляецца ў атмасферу савецкай кватэры 80-х у панэльным шматпавярховіку і перажывае журботную гісторыю яе жыхароў.
Читайте также
