За апошнія 30 гадоў з карты Беларусі знікла амаль 1700 населеных пунктаў, а многія пакуль яшчэ нібыта існуюць — але ўжо зусім без жыхароў. У сярэднім кожны са 118 раёнаў нашай краіны канчаткова страціў ужо 14 вёсак. У перыяд кіравання Аляксандра Лукашэнкі знікаюць нават тыя населеныя пункты, якія змаглі аднавіцца пасля знішчэння нацыстамі ў гады Другой сусветнай вайны. Як Беларусь страціла сотні вёсак, пасёлкаў і хутароў — і ці будуць чыноўнікі і далей «сціраць» іх з карты краіны? Разбіраемся.
Гібель Высот
Пытанне знікнення беларускіх вёсак забрала нашую ўвагу праз нядаўнюю навіну. Улетку 2024 года ў Гарадоцкім раёне Беларусі канчаткова знікла яшчэ адна вёска — Высоты. Мясцовы райсавет дэпутатаў скасаваў яе сваім рашэннем, а прадпрыемства «Белгеадэзія», якое вядзе ўлік населеных пунктаў нашай краіны, афіцыйна прызнала, што Высоты спынілі сваё існаванне. Чыноўнікаў нельга папракнуць у залішняй спешцы: ужо ў 2019 годзе перапіс не заспеў у Высотах ніводнага жыхара (за дзесяць гадоў да таго там яшчэ жыў адзін чалавек).
Гісторыя вёскі Высоты, паводле энцыклапедыі «Гарады і вёскі Беларусі», прасочваецца з XVIII стагоддзя. Вядомы раней пад назвай Хвасткі населены пункт ніколі не быў асабліва вялікім. Тым не менш ён перажыў усе катаклізмы, якія выпалі на долю Беларусі ў гэты перыяд, уключаючы падзелы Рэчы Паспалітай, вайну Францыі супраць Расіі 1812 года, дзве сусветныя і грамадзянскую вайну ў XX стагоддзі. У кожным пакаленні яна станавілася малой радзімай для дзясяткаў беларусаў — так, у 1839 годзе тут жыло 25 чалавек, у 1905-м — 49, у 1926-м — 31. Падчас апошняй вайны, у студзені 1943 года, Высоты цалкам знішчылі — тут разбурылі ўсе восем з васьмі дамоў. Праўда, мясцовым жыхарам пашанцавала — нікога з іх тады не забілі. Пасля вайны Хвасткі-Высоты паўсталі з попелу, і ў 1970 годзе тут жыло ўжо 28 чалавек.
Але апошнія тры дзесяцігоддзі не пашкадавалі вёску. Ужо паводле звестак перапісу 2009 года тут заставаўся адзіны апошні жыхар. Мяркуючы са спадарожнікавай фатаграфіі, цяпер у Высотах не засталося не толькі людзей — але і хоць якіх прыкметных пабудоваў. У нашыя дні праз гэтае месца, дзе больш за два стагоддзі жылі людзі, праходзіць толькі палявая дарога, праз якую на суседнія палі трапляе сельскагаспадарчая тэхніка.
Але трагедыя нашай краіны ў тым, што Высоты — гэта не нейкая анамалія ці выключэнне. Толькі ў Першамайскім сельсавеце Гарадоцкага раёна, да якога адносілася гэтая вёска, перапіс 2019 года зафіксаваў 16 цалкам абязлюдзелых вёсак. Яшчэ ў дзвюх вёсках Гарадоцкага раёна заставалася па адным чалавеку, у трох — па два чалавекі і яшчэ ў трох — па тры чалавекі.
А ва ўсім Гарадоцкім раёне ў 2019 годзе было цэлых 79 вёсак з колькасцю насельніцтва нуль чалавек у кожнай. За дзесяць гадоў да гэтага, у 2009-м, такіх вёсак у раёне было ў два з лішнім разы менш — 38.
З якой хуткасцю знікаюць беларускія вёскі?
На прыкладзе Высот добра відаць, што фактычнае выміранне вёсак і іх афіцыйнае скасаванне — розныя з’явы. Ад моманту, калі ў вёсцы не засталося ніводнага жыхара, да яе «скасавання» ўладамі прайшло не менш за пяць гадоў. Афіцыйная статыстыка «сцірае» цалкам вымерлыя вёскі з прыкметным спазненнем, і, мяркуючы з усяго, насамрэч іх значна больш, чым зафіксавана ў лічбах Белстата і інфармацыйных бюлетэнях «Белгеадэзіі». Тым не менш іншай крыніцы інфармацыі ў нас няма — таму будзем абапірацца на гэтыя.
Паводле звестак Белстата, у 1994 годзе, калі да ўлады ў Беларусі прыйшоў Аляксандр Лукашэнка, у краіне налічвалася 24 885 населеных пунктаў. Цікава, што ў першыя гады незалежнасці агульная колькасць вёсак, пасёлкаў і гарадоў у Беларусі прыкметна павялічылася — у пачатку 1991 года іх было амаль на тысячу менш, 23 823.
Але менавіта з 1994 года населеных пунктаў у Беларусі з кожным годам нязменна становіцца менш. За першае дзесяцігоддзе кіравання Лукашэнкі, з 1994 да 2004 года, у краіне стала менш на 652 населеныя пункты — то-бок у сярэднім іх колькасць памяншалася на 65 за год. У другім дзесяцігоддзі з карты краіны знікла ўжо 779 населеных пунктаў — то-бок амаль 78 за год. У трэцім дзесяцігоддзі кіравання палітыка тэмпы знікнення беларускіх вёсак прыкметна знізіліся — з 2014 да 2024 года ў краіне стала менш на 263 населеныя пункты (то-бок знікала 23 вёскі за год).
Усяго ж з 1994 да 2024 года Беларусь недалічылася 1694 населеных пунктаў. Гэта значыць, што ў сярэднім кожны год кіравання Лукашэнкі ў краіне станавілася на 56 населеных пунктаў менш. Іншымі словамі, адна вёска ў Беларусі знікае ў сярэднім кожны тыдзень знаходжання Лукашэнкі ва ўладзе. Тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, год за годам.
Дзеля справядлівасці адзначым, што не ўсе знікненні населеных пунктаў звязаныя з тым, што ў іх не засталося жыхароў. Часам вёскі ўваходзяць у склад суседніх гарадоў, а ў некаторых выпадках зліваюцца з суседнімі вёскамі. Але выпадкаў, калі яны літаральна выміраюць, значна больш. Напрыклад, у 2017 годзе спынілі існаванне 46 хутароў, вёсак і пасёлкаў. Толькі восем з іх уключылі ў склад суседніх гарадоў (Віцебска, Жабінкі, Сянно і Мар'інай Горкі), а астатнія 38 проста вымерлі. А вось у 2022 годзе наогул усе 29 скасаваных хутароў, вёсак і пасёлкаў зніклі з карты Беларусі менавіта праз тое, што ў іх не засталося жыхароў.
У пачатку 2024 года ў нашай краіне заставаўся 23 191 населены пункт. Але гэта афіцыйныя звесткі. Як мы памятаем з прыкладу вёскі Высоты, частка з іх ужо некалькі гадоў нікім не населеная і існуе толькі на паперы.
Якія вёскі здолелі аднавіцца пасля знішчэння ў гады вайны — але зніклі за апошнія 30 гадоў?
Нагадаем, што ў апошнія гады Генеральная пракуратура актывізавала пошукі беларускіх населеных пунктаў, знішчаных падчас Другой сусветнай вайны. У 2022 годзе ведамства нават заяўляла, што знайшло дадатковую тысячу цалкам ці часткова знішчаных вёсак да прыкладна дзевяці тысяч, пра якія ўжо ведалі гісторыкі. А ў 2023 годзе прапагандысты дадалі да гэтай лічбы яшчэ 300 знішчаных вёсак, давёўшы іх агульную колькасць да 10 500. Мы абодва разы ўсумніліся ў рэальнасці гэтых лічбаў — і нездарма. Насамрэч за апошнія два гады колькасць знішчаных населеных пунктаў у электроннай базе дадзеных «Беларускія вёскі, спаленыя ў гады Вялікай Айчыннай вайны» павялічылася на 155, з 9097 да 9252.
Частку гэтых вёсак знішчылі цалкам, разам з усімі ці амаль усімі жыхарамі — як Хатынь. Іншыя згарэлі часткова. Але ў любым выпадку большасць з іх у пасляваенныя гады змагла адрадзіцца, адбудавацца — і стаць родным кутком для некалькіх пакаленняў беларусаў. Як тыя ж ужо згаданыя Высоты.
На жаль, за апошнія 30 гадоў ад многіх адроджаных з попелу вайны беларускіх вёсак не засталося і следу. Вядома, спаленне вёскі разам з яе жыхарамі — страшнае злачынства, трагедыя, якая сваёй жорсткасцю не ідзе ні ў якае параўнаньне з расцягнутым на дзесяцігоддзі выміраньнем. Але, як бы там ні было, менавіта эканамічныя, дэмаграфічныя і сацыяльныя працэсы, якія адбываюцца ў Беларусі ў апошнія дзесяцігоддзі, змаглі зрабіць тое, чаго не здолелі нацысцкія акупанты. А менавіта — незваротна сцерці з твару зямлі сотні хутароў, вёсак і пасёлкаў.
Вось толькі некаторыя з вёсак, якія адрадзіліся пасля частковага ці поўнага знішчэння ў гады вайны — і якія цалкам спусцелі ў перыяд кіравання Аляксандра Лукашэнкі.
- У сакавіку 1943 года была цалкам разбураная вёска Гараваткі Верхнядзвінскага раёна — усе 45 яе дамоў. Тады загінула пяць чалавек (даваеннае насельніцтва Гараватак налічвала 200 жыхароў). Мясцовыя ўлады скасавалі вымерлую вёску Гараваткі праз 80 гадоў, у студзені 2023 года.
- Усе 12 дамоў вёскі Баранаўка Рэчыцкага раёна разбурылі ў чэрвені 1943 года. На шчасце, тады абышлося без чалавечых ахвяр (да вайны ў Баранаўцы жыло 57 чалавек). Пасля вайны яна адрадзілася. Але ў верасні 2022 года ўлады скасавалі абязлюдзелую Баранаўку канчаткова.
- Вёску Дубовы Лог Барысаўскага раёна разбурылі двойчы — у ліпені 1942 і ў чэрвені 1943 года. Тут былі знішчаныя ўсе 23 дамы, загінула чацвёра з 98 даваенных жыхароў. Дубовы Лог адрадзіўся — але ў чэрвені 2022 года ўлады афіцыйна прызналі, што ён спыніў сваё існаванне.
- У верасні 1943 года быў цалкам разбураны пасёлак Пакроўскі ў Добрушскім раёне. У ім не засталося ніводнага з 27 дамоў — на шчасце, абышлося без чалавечых ахвяр. У пасляваенны перыяд пасёлак аднавілі, але ў кастрычніку 2022 года мясцовыя ўлады паставілі на ім крыж.
- Вёска Татарка з 37 дамоў у Круглянскім раёне цалкам згарэла ў кастрычніку 1944 года. Тут загінула 10 са 162 даваенных жыхароў. У снежні 2022 года мясцовыя ўлады скасавалі вёску, якая аднавілася ў пасляваенны час, але вымерла за час кіравання Лукашэнкі.
- У верасні 2021 года ўлады скасавалі вёску Батуры ў Крупскім раёне. Яна здолела адрадзіцца пасля таго, як у сакавіку 1944 года спалілі 13 з 16 яе дамоў (тады загінулі чацвёра жыхароў).
- У кастрычніку 1943 года была цалкам знішчаная буйная вёска Замошша з 55 дамоў у Талачынскім раёне. Забіваць мясцовых жыхароў арганізатары расправы не сталі, і вёска адрадзілася. Але да чэрвеня 2021 года Замошша вымерла, і яго скасавалі.
- Люты 1943 года стаў страшным месяцам для вёскі Петракова Расонскага раёна. Тады тут спалілі ўсе 40 дамоў і забілі трох з 205 даваенных жыхароў. Вёску адбудавалі — але ў снежні 2021 года яна канчаткова знікла з карты Беларусі.
- Невялікую вёску Якімы ў Ельскім раёне падчас вайны разбурылі напалову — пяць з 11 дамоў. Населены пункт, які адрадзіўся пасля вайны, улады скасавалі ў жніўні 2020 года.
- Двойчы — у снежні 1943 і ў лютым 1944 года — падчас вайны спальвалі вёску Расава ў цяперашнім Светлагорскім раёне. Тады яна страціла 41 з 53 дамоў, 27 з 260 яе жыхароў загінулі. Пасля вайны вёска адрадзілася, але ў снежні 2019 года скасавалі і яе.
Гэта далёка не поўны спіс беларускіх вёсак, якія змаглі аднавіцца пасля знішчэння ў гады Другой сусветнай вайны, але цалкам вымерлі і зніклі ў апошнія дзесяцігоддзі. У ім толькі частка такіх населеных пунктаў, скасаваных у 2019−2024 гадах — і наогул няма вёсак, чыё выміранне ўлады афіцыйна прызналі раней.
Чытайце таксама
